هزار حسن خوش خلقی

صفات پسندیده پس از تأثیرگذاری در حالات و ویژگی های شخصی فرد, وی را در زمینه برقراری ارتباطی شایسته با دیگران به نیکوترین شکل یاری می رساند

صفات پسندیده پس از تأثیرگذاری در حالات و ویژگی‌های شخصی فرد، وی را در زمینه برقراری ارتباطی شایسته با دیگران به نیکوترین شکل یاری می‌رساند.

گرچه به راحتی نمی‌توان این کارکرد را از کارکرد نخست متمایز دانست. خوش خلقی را نیز باید در زمره خصلت‌های ستوده‌ای به‌شمار آورد که در شکل دهی روابط اجتماعی سالم با دیگران به عنوان ابزاری کارآمد و نتیجه بخش همیشه و همواره مورد توصیه ویژه تعالیم اسلامی بوده است. در اهمیت و امتیاز این صفت همین بس که بنا بر آیات و روایات، یکی از صفات مشترک تمامی انبیاء و اوصیای الهی، خلق نیکو معرفی شده است.

حضرت امام صادق(ع) در این ارتباط می‌فرمایند: «حسن خلق از اخلاق انبیاء است.» (وسایل الشیعه، ج۳، ص۲۶۰). همچنین ایشان در بیانی دیگر به سرآمد و خاتم انبیاء حضرت رسول اکرم (ص) به عنوان نمونه اعلای نیک خلقی توجه داده‌اند. آن امام در مقام شرح آیه چهارم از سوره قلم که خطاب به پیامبر عالی مقدار اسلام (ص) می‌فرماید: «وانک لعلی خلق عظیم» (همانا تو از خلقی بزرگ برخورداری) مقصود از «خلق عظیم» را سخاوتمندی و خوشرویی و خوش برخوردی رسول خدا (ص) عنوان فرموده‌اند. (وسایل الشیعه، ج۱۵، ص۲۰۰)

البته تمامی آنچه از خصال نیک در قرآن کریم یاد شده را باید آئینه تمام نمایی از وجود سراسر مهر و محبت رسول خدا (ص) دانست. اما در این میان گواه گویای خوش اخلاقی آن حضرت را می‌توانیم در آیه ۱۵۹ سوره آل عمران بیابیم. آنجا که خداوند به کلیدی بودن اخلاق نیک پیامبر خود پرداخته و از‌آن به عنوان عامل اصلی کامیابی ایشان در تبلیغ و انجام رسالت، سخن به میان آورده است. در این آیه می‌خوانیم: «پس از رحمت خداست که برآنها نرم شدی و اگر تندخو و سنگدل بودی قطعاً از اطراف تو پراکنده می‌شدند...»

اصولاً در مفهوم واژه «ولی» دو مفهوم توأمان نهفته است و هیچ‌یک را نمی‌توان بدون درنظر گرفتن دیگری در ترجمه این واژه، رجحان داد. واژه شناسان در بیان مفهوم آن گفته اند «ولی» به معنای سرپرست و دوست است. این موضوع دامنه گسترده‌ای دارد که فقط در حد اشاره و اختصار به سبب روشن شدن موضوع بحث بازگو می‌شود. نکته کارگشایی که به شکل اسرارآمیز و لطیف و ظریف در واژه «ولی» و اطلاق آن بر انبیاء و اوصیاء و در مراتب پائین‌تر برتمامی مؤمنان، حضور دارد عبارت از این است که دوستی و محبت میان مردم و رهبر آنان بنیانی مستحکم برای برقراری و ادامه و تقویت رابطه فرمانروایی و فرمانبرداری میان آنان است.

به بیان دیگر هر اندازه این دوستی و محبت از عمق بیشتری برخوردار باشد، نفوذ اوامر ولی و حاکم و ضمانت توجه و اطاعت مردم از‌آن بیشتر است.

اینک باید بگوییم که یکی از مهمترین عوامل ایجاد چنین محبتی، خلق نیکوست که سرشت دین نیز به آن ممزوج شده است. چنان که امام باقر (ع) فرمود: «هل الدین الا الحب» (آیا دین چیزی جز دوست داشتن است؟!) (کافی، ج۸، ص۷۹)

در واقع اولیای دین با بهره‌مندی از این ویژگی، مسیر دستیابی به اهداف الهی خود را هموار نموده‌اند و به مدد این ویژگی سرعت و عمق و گستره نفوذ دعوت انبیا در مقایسه با دیگران اعجاب‌آور و اعجازآمیز بوده است. البته نباید از نظر دور داشت که نگاه آن بزرگواران به خوش‌اخلاقی فقط به عنوان یک ابزار نبوده بلکه اساساً برخاسته از اعتقاد و بینش آنها به این صفت به عنوان یک خصیصه و فضیلت انسانی است. چیزی که مکرر به پیروان خود رعایت آن را گوشزد فرموده‌اند. در حدیثی، امام صادق (ع) می‌فرماید: «رفتار پسندیده و خوشرویی محبت دیگران را جلب و فرد را به بهشت وارد می‌کند.» (کافی، ج۲، ص۱۰۳)

در روایت دیگر، از جد بزرگوارشان، حضرت رسول‌اکرم(ص) رعایت این موضوع موجب تثبیت و استحکام دوستی معرفی شده است. (تحف‌العقول، ص ۴۵) آنچه در یکی از روایات منقول از حضرت امیرالمؤمنین (ع) آمده، گویای آن است که خوش‌خلقی، مقدم بر هر توصیه گفتاری و زبانی است و زمینه توجه به سخن گوینده را فراهم می‌کند. ایشان می‌فرمایند: «هرگاه خلق و خوی نیکو شود، بیان فرد نیز گوارا خواهد شد.» (غررالحکم، ص ۲۵۵)

خوش‌خلقی چنان علاقه عجیبی را پدید می‌آورد که مردم تشنه دیدار فرد خواهند شد و تاب فقدان او را ندارند. علی(ع) در خلال سفارش‌های خود به محمد بن حنفیه چنین افقی را پیشنهاد می‌کنند و می‌فرمایند: «اخلاقت را در برخورد با مردم نیک گردان تا آنجا که اگر از نظر آنها غایب شدی، دلشان برای تو تنگ شود و اگر وفات نمودی، برای از دست دادن تو بگریند.» (وسایل‌الشیعه، ج۱۲، ص۲۰۲) ایشان همچنین می‌فرمایند: «هرکس اخلاقش نیک شود، دوستدارانش فراوان شود و همگان به او انس گیرند.» (غررالحکم، ص۲۵۵)

پس درواقع باید اساس حکومت را از منظر اسلام محبت و دوستی دانست. لذا اولیای دین ضمن پایبندی به این قاعده، پیروان خود را نیز در برقراری چنین پیوندی تحریض و تشویق می‌نمودند.

خوشخویی به جهت نقش تعیین‌کننده‌ای که در زندگی فردی و اجتماعی و مادی و معنوی انسان دارد، در روایات نیز با تعابیر خاص مورد سفارش قرار گرفته است. چرا که امام علی(ع) می‌فرمایند: «خوی نیک سرآغاز هر کار نیک دیگر است.» (همان، ص ۲۵۴) ارزش و موقعیت خلق پسندیده را فقط زمانی می توان درک کرد که در مقایسه با سایر فضایل برجسته و ممتاز تعریف شود. امام صادق(ع)، در روایتی پاداش خوش‌خلقی را همسنگ جهاد در راه خدا (کافی،ج۲، ص ۱۰۱) و در جای دیگر همطراز با روزه‌داری و شب‌زنده‌داری اعلام نموده‌اند. (همان، ص ۱۰۳) امام زین‌العابدین(ع) هم برای این که اهمیت دوچندان و منحصر به فرد نرمخویی را در سرنوشت اخروی انسان یادآور شوند، حدیثی از رسول خدا (ص) پیش کشیده‌اند که فرمود: «روز قیامت چیزی بهتر از خوشخویی در ترازوی فرد قرار داده نمی‌شود.»(بحارالانوار، ج ۷، ص ۲۴۹)

بیشترین چیزی که قرآن کریم به دفعات رعایت آن را هشدار داده تقوای الهی است. شگفت‌آور است که پیامبر اکرم(ص) صفتی را مناسب‌تر و سزاوارتر از خوش‌اخلاقی را برای همنشینی و همجواری با تقوا نمی‌دانند. ایشان می‌فرمایند: «بیش از هر چیز دیگری تقوای الهی و خوشخویی است که امت مرا به بهشت وارد می‌کند.» (کافی، ج۲، ص۱۰۰)

امروزه نسبت به برقراری روابط عمومی سالم و آمیخته با احترام و لبخند و محبت در فرایندهای تجاری و به طور کلی معیشتی تأکید فراوان می‌شود و شرکت‌های تولیدی و خدماتی بخش زیادی از سرمایه خود را صرف جلب نظر و اعتماد مشتریان و مخاطبان خود می‌کنند تا از این روزنه به گسترش دامنه فعالیت خود و به تبع آن رشد اقتصادی پایدار و رو به افزایش دست یابند. حال تصور کنید که اگر ارادت و مهربانی و خوش‌رویی و دلسوزی فرد یا گروهی نسبت به دیگران فارغ از هر منظور دیگری و فقط از سر خلوص و خیرخواهی و حس انجام وظیفه و توجه به جایگاه انسانی ظهور یابد و نه به خاطر منفعت‌طلبی مادی صرف، چه دوستی و محبت متقابلی را در مقیاس وصف ناپذیر رقم می‌زند. خواه ناخواه روزی خداوندی نیز از چنین مجرای پربرکتی تضمین می‌شود.

اگر به یاد داشته باشید، اشاره شد که از این نظر خوش خلقی با سخاوت و گشاده‌دستی شباهت بسیاری دارد.

یعنی هر دو به میزانی مشابه فراهم کننده ارتباطی مبتنی بر دوستی با دیگران است. لذا امام صادق‌(ع) می‌فرمایند: «هیچ بنده خوش اخلاق و گشاده دستی نیست مگر آنکه قطعاً تحت حمایت خداوند قرار گرفته و از جمله کسانی است که خدا او را هدایت می‌کند و به بهشت وارد می‌فرماید.» (مشکاه‌الانوار، ص۲۳۰)

حال باید بگوییم که بنا بر فرموده حکیمانه حضرت امیرالمؤمنین علی‌(ع) خوش‌خلقی ساده‌تر از سخاوت محبت دیگران را فراهم می‌کند و اصولاً خود نوعی سخاوتمندی و سرآغاز آن است. ایشان می‌فرمایند: «خوش رویی اولین بخشش و ساده ترین سخاوتمندی است.» (غررالحکم، ص۲۵۴)

برخلاف آنچه معمولاً در میان مردم اعتقاد به آن رواج دارد، حضرت علی‌(ع) نه فقط بخشش پول و ثروت، بلکه خوش خلقی را در شکل‌گیری شأن اجتماعی فرد مؤثر می‌دانند و می فرمایند: «چه بسیار کسانی که از جایگاه پائینی در جامعه برخوردار بودند و فقط حسن خلق آنها، مقامشان را ارتقا داد.» (همان، ص۲۵۵)

با این حال باید به این نکته نیز عنایت داشت که حتی توانگران نیز لازم است بخشش و سخاوت خود را با خوش اخلاقی همراه کنند تا انتظار احترام و محبت واقعی از مردم را داشته باشند.

از سوی دیگر به هر حال در قیاس با تعداد افراد جامعه و نیازهای آنها، ثروت همیشه پاسخگو نیست و همواره با محدودیت روبه‌روست. بنابراین باز هم بذل اخلاق نیک کم هزینه‌تر بوده و همیشه در دسترس است. چنان که رسول خدا‌(ص) می‌فرمایند: «شما نمی‌توانید با دارایی خود به همه مردم کمک کنید، پس با آنها با روی خوش گشاده برخورد کنید.» مستدرک الوسایل، ج۸، ص۴۵۳).