سینمای ایران در دهه ی اول

سینمای ایران را در دهه ی اول ۱۳۰۰ مرور می کنیم در زمینه ی تولید , بیشترین فعالین را خان بابا خان معتضدی داشته است

سینمای ایران را در دهه ی اول ۱۳۰۰ مرور می کنیم : در زمینه ی تولید ، بیشترین فعالین را خان بابا خان معتضدی داشته است . او فیلمبردار تعداد قابل توجهی از فیلم هایی است که بعد ها بخصوص از طریق خارجیان به ایران بازگشت داده شد ! کار معتضدی به هر حال در یک مرجله از تاریخ ، ضبط سند های مهمی بود ، با اینحال او چه در گفتار و چه در نوشته هایش به جهات تچاری کارش بیشتر توجه می کرد و زمانی که فیلمبرداران تازه از راه رسیدند که تقریباً فیلمبرداری را کنار گذاشت و به جنبه ی دیگر حرفه اش – امر نمایش – پرداخت . او به جز یک فیلم بلند سینمایی آبی و رابی ، همکاری در فیلمبرداری فیلم بلند مستند سفر رضا شاه به ترکیه و چند فیلم خبری دیگر بیشتر توجه و کوشش خود را – لااقل تا سفر دراز مدتش به اروپا – صرف سینما داری کرد .

غیر از فعالیت های معتضدی ، در دهه ی اول ، یک مورد فعالیت خارجی ها نیز قابل توجه است . آلمانی ها کمی پس از نمایش نحستین فیلم بلند ایرانی ، آبی و رابی در دوازدهم دی ۱۳۰۹ ، فیلم بلند و مستند خود راه آهن ایران را به نمایش درآوردند . آلمانی ها که در ۱۳۰۵ مشغول احداث راه آهن تهران به شمال بودند از کار خند و راه های صعب العبور نیز فیلم گرفتند و آنچه که از زندگی مردم روستایی و مناظر شهرهای بین راه جالب دیدند به تصویر کشاندند و سرانجام در پایان ، مراسم افتتاح راه آهن شمال را به آن افزودند .

در بهمن ۱۳۰۹ نمایش راه آهن ایران با عکس دوگانه ای مواجه شد . قسمت اول ، « نشان واقعیت ها » ، مردم را متأثر کرد و فیلم را مورد طعن و لعن قرار دادند . ولی در پایان ، به هنگام افتتاح ره آهن ، با کف زدن ممتد از آن استقبال کردند .

امر نمایش ، بر خلاف تولید ، طیف گسترده ای داشت . سینما سینما داری به سرعت نضج گرفت . متدرجاً توده ی مردم آن را شناختند و سینما حرفه ای هیجان انگیز ، سود آور و بالطبع توأم با رقابت و حسادت شد ... کوشش ها را در امر نمایش مرور می کنیم :

پس از سالن صحاف باشی ، روسی خان بود که ابتدا در خیابان علاءالدوله و بعد خیابان لاله زار ، عمارت فاروس و سپس در خیابان ناصری ( دارالفنون ) و سرآخر در دروازه قزوین (ابتدای قوام الدوله ) سالن هایی را تأسیس کرد ، و بعد آقایوف آمد و پس از سالن خیابان چراغ گاز ، سالنی در خیابان ناصری ( مغازه ی تاجرباشی ) را تبدیل به سینما کرد . در این زمان اردشیر خان ( آرتاشس پاتماگریان ) که سال ها در انتخاب حرفه ی سینما داری در تردید بود ، سرانجام سینما تجدد ( مدرن سینما و خورشید ) را در خیابان علاءالدوله ، مقابل بانک ملی ایران و سپس گراند سینما را مقابل سینما فاروس در لاله زار احداث کرد .اهالی خیابان امیریه و شاهپور نیز با همت اردشیر خان و روسی خان سینما را نزدیک به خانه هایشان تجربه کردند .

پس از فراز و نشیب هایی ، دو سینمای فاروس و گراند سینما سرانجام باقی می مانند . فاروس ابتدا در اختیار ژرژ اسماعیلیف و سپس شرکت سینماایران ( الکساندر لوین ، آرنولد یاکوبسون و امیل سورکوف ) قرار گرفت .گراند سینما هم به مالکیت علی وکیلی درآمد . تا این زمان فیلم ها در این سالن ها روال خاصی نداشت ، گاهی نمایش شان از یک شب بیشتر نمی شد و در برخی از موارد به درازا می کشید . نمایش فیلم ها را غالباً یک پیانیست ( لااقل ) و یک ویولونیست همراهی می کردند . همواره مترجمی در سالن حضور داشت و نوشته های بین فیلم و یا تمامی داستان آن را تعریف می کرد . (۷۴) این رویه بعداً با استفاده ی وکیلی و معتضدی از ترجمه ی فارسی به جای اصل متن ، متدرجاً منسوخ شد .

نخستین بار صحافی باشی که سینمای چراغ گاز را به راه انداخت ، شهر فرنگی در دالان ورودی سالنش قرار داد و مردم پیش از دیدن فیلم ، در آن منظره ها را می دیدند .

بعدها پیانو و ویولون به عنوان امتیاز تاره برای تماشاگر وارد سینما شد . اردشیر خان به اینها بستنی ، بیسکویت و چای را نیز افزود . از شروع سال های ۱۳۰۰ ، وکیلی برای ایجاد تنوع ، ارکستری را به استخدام درآورد . کمی بعد پخش آهنگ در آنتراکت ها ، به وسیله ی صفحه معمول شد که معروف است سینما ایران ، برای این که موقعیتش را از دست ندهد فقط صفحه های خارجی پخش می کرد .

رفته رفته تعداد سالن ها فزونی گرفت . ابتدا وکیلی که گراند سینما را در اختیار داشت ، سینما سپه را بوجود آورد . (۷۵) او از نخستین کسانی بود که برنامه های مرتبی برای سالن خود ترتیب داد. او هر هفته ، روزهای دوشنبه و جمعه فیلم تازه ای را در سینماهایش اکران می کرد .

کلنل علینقی خان وزیری (۷۶) در ۱۳۰۴ سالنی را که در اختیار داشت به صورت سینما درآورد و عنوان سینما صنعتی (۷۷) را بر آن نهاد . وزیری نیز ارکستری از شاگردان مدرسه ی عالی موسیقی اش را شبها مأمور نواختن آهنگ های ایرانی در سینما کرده بود . او پس از مدتی به سراغ خان بابا خان معتضدی رفت تا با مشارکتش سینمایی خاص بانوان به وجود آورد (۷۸) . اصرار علینقی خان وزیری که اعتقاد داشت مادامی که زنان به سینما راه نیابند به تماشاگران سالن ها اضافه نخواهد شد ، باعث شد که معتضدی سینمای ویژه ی بانوان را تجربه کند .در اول اردیبهشت ۱۳۰۷ این پروژه عملی شد و با استقبال فراوانی روبرو گردید .علی وکیلی هم یکبار مدرسه ی دخترانه ی زرتشتیان ( خیابان نادری ، نوبهار ) و بار دیگر بالکن گراند سینما را به بانوان اختصاص داد که هر دو بار توفیقی به دست نیاورد . تا اینکه حادثه ی آتش سوزی نهم مهر ۱۳۰۷ سینما صنعتی پیش آمد (۷۹) و مطالبی که در پی این حادثه ، در روزنامه های وقت درج شد ، فرصتی تازه برای معتضدی پیش آورد و به تأسیس سینمای تازه ای به نام پری در محل تأتر متعلق به دکتر آقابابیان و مادام آقابابوف ( میدان مخبرالدوله ، کوچه ی نوشن ) دست زد . کار نخستین سالن سینمای مختلط موفق بود . خانم ها که پیش از این سینما را مشاهده و مایل به ادامه ی دیدار از آن بودند و از طرفی داشتن سالن جداگانه نداشتند و این چنین بود که سرانجام سینما پری در ۱۳۰۷ شکل گرفت و با رواج این رویه در سالن های دیگر موجود ، متدرجاً با حضور بانوان در سالن های سینماها امری عادی شد .

سینماها یکی پس از دیگری در نقاط مختلف تهران دائر شدند .حالا تماشاگران بیشتر شده بودند و ابتکار تازه ای لازم بود تا باز هم به تعدادشان افزوده شود . فکر ترجمه ی فارسی وکیلی برای فیلم ها پیش آمد که این هم بی ثمر ماند و تنها فایده ی این کار افزوده شدن به تعداد گویندگان سالن ها بود و رقبای جدید برای اسحق زنجانی . (۸۰)

با این وجود ، کم و بیش دیگر آشکار شده بود که سینما حرفه ی پر راز و رمز ، مشکل و در عین حال سودآوری است و به این ترتیب دولت را به صرافت این حرفه انداخت . پس از مدت ها به اصطلاح بررسی در بیست و ششم مهر ۱۳۰۹، بلدیه ی تهران ، در لایحه ای که به وزارت داخله ارائه داد توسط هیأت وزراء سر انجام ده درصد مالیات برای سینماها وضع کرد و بعد هم پانزده درصد و الی آخر ... که به موقع به آن می پردازیم .

سینماهایی که در این زمان فعالند – اواخر دهه – عبارتند از : گراند سینما ، سینما فاروس ، سینما ایران ( که در ۱۳۰۶ در محل سابق کافه ی اوگانف ، محل فعلی سینما البرز بوجود آمد ) ، سینما دیده بان – مایاک ( واقع در خیابان لاله زار کوچه ی اتحادیه ، که در ۱۳۰۷ دچار حریق شد و بار دیگر با فیلم کلبه عموتوم آغاز به کار کرد ) ، سینما ملی ( در باغ ملی ) ، سینما داریوش ( میدان شاهپور ، این نخستین سینمایی بود که شبها روی پشت بام – گاراژ – فیلم نمایش میداد ) ، سینما سعدت ( سرچشمه ، که بعداً تماشاخانه شد ) ، سینما تهران ( چهارراه حسن آباد ) ، سینما پالاس ( که بعداً تبدیل به سینما تهران شد و در حال حاضر بازار کویتی ها است ) ،سینما بهارستان (در میدان بهارستان ، که تابستانی بود ) ، سینما سپه ، سینما مداین ( گلوبندک ) ، سینما فردوسی ، سینما صنعتی ( سینما لاله زار ) ...

فیلم هایی که در سینماهای یاد شده نمایش داده می شدند ، عموماً صامت و آمریکایی ، آلمانی ، فرانسوی ، روسی و انگلیسی بودند که اهم آنها عبارتند از :

● سریال ها : معمای چهار کلید ، سوار غیبی ف چهره ببر ، آثار مفقور ، گلوله مس ، عالم اسرار سیاه ، پنجه ببر ، گنجینه دزد دریایی و ...

مترو پلیس ( فریتس لانگ ) ، سیرک ( چارلی چاپلین ) ، پدر پا بلند یا بابا لنگ دراز ، باراباس (آبل گانس ) ، نیبلونگن ( لانگ ) ، میشل استروگوف ( با شرکت ایوان ماژوخین ) ، راسپوتین ، پسر طارسان (تارزان) ، کنت مونت کریستو ، کلبه عموتوم ، عقاب سفید (با شرکت روت رولند ) ، تارزان ( با شرکت المولینکلن ) ، سیروس کبیر – فتح بابل (دیوید وارک گریفیث) (۸۱)، خانه یخی یا دختر شاه پریان ، بهشت مصنوعی (با شرکت اتل موریسون) ، پرنده شب (با شرکت مارگرت مارش ، هربرت اولسون) ،ماسیست در نبرد با دزدان دریایی ، بن علی یا پسر عمر خیام (با شرکت رامون ناوارو ) ، یهودی سرگردان و ...

و چند آگهی (اعلان ) سینماها در تبلیغ برنامه هایشان ، در این دهه ...

« اعلان گراند سینما – لاله زار

لیله جمعه ، شنبه و یکشنبه سریال معروف و بی نظیر پنجه ببر و چهره ببر در شش سری هر سری شش پرده با منظره و دورنما و کمیک در این سریال که مشهورترین شاهکارهای آرتیست های آمریکایی است عملیات محیرالعقول روت رولاند آکتریس شهیر را ملاحظه خواهید فرمود .

از دیدن این سریال که چندین میلیون برای تهیه آن خرج و چندین هزار نفر در آن بازی کرده اند و حاوی استقامت و قوت قلب یک دختر جوان برای بدست آوردن حق خود می باشد یک روح تازه و احساسات شجاعانه به شما دست خواهد داد .

این رمان حیرت انگیز را از امروز مرتباً در پاورقی قرائت فرموده و از لیله جمعه قسمت اول آن را در گراند سینما ملاحظه فرمائید . » (۸۲)

« امشب سینما سپه امشب

بمناسبت مرگ اسف آور بزرگترین آرتیست مضحک سینما .

مابل نورماند

مشهورترین بازیگران مضحکی که با چارلی چاپلین شروع ببازی کرده فوت نموده است . آیا چهره شیرین و حرکات نمکین او را فراموش می کنید ؟ امشب بزرگترین فیلمی که توسط این آرتیست بازی شده مولی او یا خواب شانزده ساله تشریف آورده عملیات این ستاره را که از دست داده ملاحظه فرمایند .» (۸۳)

« امشب سینما طهران (۸۴)

سری سوم سوار غیبی ( منتظر باشید )

شب جمعه کین توسط یگانه قهرمان آرتیستی ایوان ماژوخین ایفاء کننده رل میخائیل استرقوف » (۸۵)

« سینما سپه ( هم تئاتر و هم سینما )

از فردا شب فیلم جالب توجه فروخته شده باشتراک لیلیان گیش و تئاتر و نمایش اخلاقی تماشائی زن مکاره توسط کمدین اخوان .

رل مهم این نمایش را آقای محمود آقا ظهیرالدینی عهده دار خواهند بود .» (۸۶)

... سینمای ایران در ابتدای راه است . با فراز و نشیب های بسیار ... همه ی مظاهر سینما با فاصله ای نه چندان دور،در ایران نیز شکل می گیرد . سینمای ناطق می آید،مدرسه ی سینمایی تأسیس می شود،فیلمسازی به راه می افتد و...