دوشنبه, ۱۳ اسفند, ۱۴۰۳ / 3 March, 2025
تاثیر جامعه اطلاعاتی بر انسجام اجتماعی
جوامع مختلف تحت تاثیر تحولات بسیار عظیم علمی تكنولوژیک به سمت جامعهٔ اطلاعاتی در حال حرکت هستند. جامعهٔ اطلاعاتی، جامعه‌ای است که ساختار آن متاثر از فناوری است. معیارهایی همچون فناوری، مشاغل‌اطلاعاتی، جغرافیا، اقتصــاد، فرهنگ، فراگیری رسانه‌ها و جهانی شدن در ایجاد جامعهٔ اطلاعاتی موثر بوده‌اند. در جامعهٔ اطلاعاتی، جوامع با چالشهایی چون نابرابری اجتماعی، هویتهای جدید، تمایزپذیری و شالوده‌شكنی نهادهایی نظیر دولت، و فرصتهایی چون نقش اینترنت در پژوهش، خلاقیت و علم، تعامل و همزیستی جهانی، شكل‌گیری هویت سیال و بین‌سیاره‌ای روبه‌رو شده‌اند. به‌علت وجود این چالشها انسجام اجتماعی در جامعهٔ اطلاعاتی بخصوص در کشورهای در حال توسعه مانند ایران متزلزل شده است. به همین دلیل جوامع می توانند با تدابیری که می‌اندیشند چالشها را از پیش رو برداشته و از فرصتها در جهت رفاه و سعادت مردم استفاده كنند.
● مقدمه
امروزه، وجود عصر انفجار اطلاعات بر همگان واضح است. در پایان قرن بیستم به‌علت تغییر و تحولات بسیار عظیم علمی - تكنولوژیک جهان دچار دگرگونیهای بسیاری شد که در کلیه زمینه های زندگی بشر همچون مسائل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی تاثیرگذار بود. جهان تحت تاثیر این تحولات شکل جدیدی به خود گرفت. اكنون جهان در حالی وارد قرن جدید شده است كه همه تغییرات سیاسی، نظامی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آن ریشه در این انقلاب علمی ـ تكنولوژیك دارد. با پیدایش شبكه‌های‌نوین و جهانی اطلاعات و ارتباطات و تأثیرپذیری همه ابعاد زندگی بشر از این انقلاب تكنولوژیك، جهان وارد جامعه جدیدی شده است كه بعضی از محققان آن را «جامعه اطلاعاتی» نامیده‌اند[۱].
مفهوم «جامعه اطلاعاتی» در واقع ابداع ژاپنی‌هاست كه در سال ۱۹۷۸ توسط سایمن نورا و آلن مینك طی‌گزارشی كه به نخست‌وزیر فرانسه ارایه گردید به غرب صادر شد[۲]. این مفهوم را اول بار تادائو اومه سائو در۱۹۶۳ در مقاله‌ای درباره نظریه تكامل اجتماعی بر مبنای تراكم «صنایع اطلاعات» مطرح كرد. مقاله مذكور درشماره ژانویه ۱۹۶۴ روزنامه هوسوآساهی به بحث گذاشته شد و سردبیران این روزنامه در معرفی این بحث برای نخستین بار از واژه «جامعه اطلاعاتی» استفاده كردند. چندی بعد محققان و آینده پژوهان ژاپنی چون ماسوداوهایاشی این واژه را متداول ساختند[۱].
باید به این مسئله توجه داشت که منظور از جامعه اطلاعاتی، جامعـــه ای نیست که از فناوری استفاده می کنند بلکه جامعه‌ای است که ساختار آن متاثر از فناوری است که البته نشانه و نماد جامعه اطلاعاتی، فناوریهای نوین اطلاعاتی و ارتباطی است.
مانوئل كاستلز و همچنین جان ون‌دایك برای اینكه به مفهوم جامعه اطلاعاتی بار جامعه شناختی بیشتری‌بدهند، آن را جامعه‌ای شبكه‌ای نامیده‌اند[۱].
در این مقاله چگونگی ظهور جامعه اطلاعاتی، چالشها و فرصتهای حاصل از آن بیان شده تا در برخورد با آن استراتژی مناسبی اتخاذ نموده و بتوان هر چه بهتر و با هزینه کمتر چالشهای پیش رو را کنار زد و از فرصتهای حاصل از آن به نحو احسن در جامعه بهره‌مند شد. همچنین تاثیر جامعه اطلاعاتی بر انسجام اجتماعی جهان و ایران مورد بررسی قرار گرفته است.
● جامعه اطلاعاتی
جامعهٔ اطلاعاتی جامعه‌ای نوظهور و در حال ایجاد است و هنوز بیشتر، از گفتمان این جامعه در سطح بین المللی صحبت در میان است. بر این اساس، جوامع باید بر مبنای ضرورت آینده‌نگری ارتباطی، به سوی جامعهٔ اطلاعاتی حركت کنند. این آینده‌نگری باید مبتنی بر تقویت پژوهشها باشد. از طریق پژوهش و نتایج آن است كه می‌توان به سیاستگذاری و برنامه‌ریزی رسید و به هدفهای جامعهٔ اطلاعاتی نایل شد[۳].
ویلیام مارتین جامعه اطلاعاتی را اینگونه تعریف می کند: «جامعه ای که در آن کیفیت زندگی، همانند چشم اندازهای تحول اجتماعی و توسعهٔ اقتصادی، به میزان رو به تزایدی به اطلاعات و بهره وری از آن وابسته شده است».
در سند شورای عالی اطلاع رسانی در جامعه اطلاعاتی آمده است: «جامعه اطلاعاتی یکپارچه، تبلوری مجدد از کلیه فرایندهای متعارف و سنتی اجتماعی نظیر کسب، کار، آموزش و ... و حتی فعالیتهای شخصی نظیر تفریحات و امثالهم در قالبی نوین با استفاده از فناوری ارتباطات و اطلاعات است»[۴].
جامعهٔ اطلاعاتی یك جامعهٔ چند ساحتی و چند‌وجهی است كه در آن تمام لایه‌بندی‌ها و سطوح نیازمند اطلاعات هستند. نه اینكه فقط بخشی از آن برخوردار از اطلاعات باشند. اگر جامعه را مانند یك هرم فرض كنیم، در جامعهٔ اطلاعاتی از رأس تا قاعده باید احساس نیاز به اطلاعات داشته باشند و از آن در تمام سطوح استفاده كنند. در مدرسه‌ای كه درس، امتحان و بعد از آن كنكور (و حتی دانشگاه) وابسته به یك متن درسی واحد است، دانش‌آموز نیاز به مطالعه و استفاده از منابع كتابخانه ندارد. اما اگر محصل مجبور باشد از منابع دیگر استفاده كند و به سراغ كتابخانه برود، كتابخانه دیگر جزئی جدا از مدرسه نیست و در بافت كلی مدرسه جاافتاده است. در این صورت مدرسه به عنوان بخشی از جامعهٔ اطلاعاتی است. یعنی نظام آموزشی ما اطلاعات مدار خواهد بود و بدون اطلاعات نمی‌تواند به كار خود ادامه دهد[۵].
فرانك وبستر كه دربارهٔ جامعه‌شناسی جامعهٔ اطلاعاتی تحقیق می‌كند بر این باور است كه جامعه اطلاعاتی یك جامعهٔ آرمانی است. اگرچه جوامعی وجود دارند كه به سمت جامعهٔ اطلاعاتی حركت کرده‌اند و در مراحل مختلف این مسیر قرار دارند اما درهیچ كجای دنیا جامعه‌ای نداریم كه به قلهٔ آرمانی جامعهٔ اطلاعاتی رسیده باشد. فواصل جوامع در راه اطلاعاتی شدن با هم متفاوت است. كسانی كه به اندازه‌گیری این فاصله هم می‌پردازند به ابزار و امكانات عینی نظر دارند نه خود اطلاعات و چگونگی حركت آن در جامعه. اطلاعات ممكن است هر ابزاری را در خدمت بگیرد تا در جامعه حركت كند[۵].
نظرات دربارهٔ تعریف جامعهٔ اطلاعاتی متفاوت است. هر چه امكانات، تدابیر و ابزارها بیشتر در خدمت انتقال اطلاعات قرار بگیرند، جریان تبادل اطلاعات موفق‌تر خواهد بود و طبیعی است كه امروز یكی از ابزارهای بسیار مهم برای انتقال اطلاعات رایانه است. ولی رایانه‌ای كه در خدمت اطلاعات تحقیقی و پژوهشی و برای تمام لایه‌های جامعه باشد[۵].
مهمترین و رایج ترین معیارهای جامعه اطلاعاتی به عبارت زیر است:
▪ فناوری:
بدیهی است تغییرات اساسی كه در سه دهه گذشته بهوجود آمده، فناوری در آن نقش بسیار برجسته‌ای‌داشته است. به همین جهت مقبولترین تعریف جامعه اطلاعاتی بر نوآوری فوق‌العاده تكنولوژیك بنا شده‌است[۶]. فرانك وبستر در تعریف جامعه اطلاعاتی با اتكا به عنصر فناوری می‌گوید پیشرفتهای خیره‌كننده در پردازش، نگهداری و انتقال اطلاعات به كاربرد فناوریهای اطلاعاتی در تمامی زوایای حیات اجتماعی انجامیده است[۱]. با نفوذ رایانهها در تمامی زمینههای زندگی بشر از قبیل ادارات، منازل، خودروها، تلویزیون ها، اسباب بازی کودکان، و ارزان شدن فناوریهای پردازش و نگهداری اطلاعات از طریق رایانهها و تاثیر آن بر ارتباطات راه دور و ایجاد شبکه های جهانی، تحول عظیمی در زندگی بشر رخ داده است. شبکه های اطلاعاتی در آینده ای نه چندان دور بر تمامی جنبه های زندگی انسان اثر می گذارد و در چند سال آینده کمتر کسی را می‌توان سراغ گرفت که به نوعی از آنها استفاده نکند یا این فناوریها در زندگی او حضور نداشته باشد. در نتیجه وجود نوآوریهای بسیار زیاد در فناوریهای ارتباطی و اطلاعاتی یکی از عوامل ظهور جامعه اطلاعاتی است.
▪ جهانی شدن:
یكی دیگر از مشخصه‌ها یا ویژگی‌هایی كه جامعه اطلاعاتی و شبكه‌ای با آن تعریف میشود، جهانی شدن است. مطابق معیاری كه وبستر ارائه می‌دهد، جهانی شدن مقوله‌ای است كه ذیل جامعه اطلاعاتی معنا پیدامی‌كند. جهانی شدن عبارت است از در هم فشرده شدن جهان و تبدیل آن به‌مكان واحد. و یا تراكم آگاهی درباره كل نزد اجزا. به تعبیری جهانی شدن همان یگانه شدن جهان و نه‌وحدت و ادغام آن است. این تعبیر از جهانی شدن مبتنی بر فناوریهای جدید ارتباطی و اطلاعاتی است. مطابق این تعریف جامعه اطلاعاتی، جامعه‌ای است كه در آن تجارت، رسانه‌ها و ارتباطات علمی دانشگاهی و آموزش در سراسر جهان یگانه میشود[۱].
با ایجاد شبکه های اطلاعاتی و ارتباطی تمامی کاربرانی که از این شبکه ها استفاده می‌کنند زبان یگانه پیدا کرده و با اینکه فرسنگها از هم فاصله دارند اما به شکل باورنکردنی زندگی روزمره آنها بسیار شبیه به هم است و صرفاً فقط سلیقه های مختلف است که باقی می مانند یعنی کاربران این شبکه ها نسبت به هم احساس نزدیکی بیشتری دارند تا همسایگانی که در نزدیکی آنها زندگی می کنند. ازاینرو گفته میشود، جامعه اطلاعاتی ، جهان فشرده شده و یگانه شده است.
▪ مشاغل اطلاعاتی:
یكی از معیارها و مشخصههای متداول در تعریف جامعه اطلاعاتی، معیاری است كه بر مسئله تغییرات‌شغلی متمركز است. درواقع به‌علت تغییر مشاغلی که با کار بدنی و فعالیتهای بدنی همراه است به مشاغل اطلاعاتی یعنی مشاغلی که به کارهای فکری با مهارت بیشتر یا به عبارت دیگر کارهایی که در فرایند تولید، پردازش و توزیع اطلاعات دخیل هستند، جامعه اطلاعاتی ظهور پیدا کرده است. گزارشهای سازمانهای بین‌المللی نشان می‌دهد كه در دو دهه اخیر مشاغل یقه‌سفیدان یا مشاغلی كه اساسا با تولید و كاربرد اطلاعات و زیر ساخت‌های پشتیبانی كننده‌اش سروكار دارند، رشدی به مراتب بیش از سایرمشاغل دارند[۷]. به تعبیر وبستر امروز بازار كار توسط كسانی اداره میشود كه با نرم‌افزارها سروكار دارند و در فرایند تولید، پردازش و توزیع اطلاعات سهیم‌اند و زندگی خود را به یمن این امتیاز كه دارای اطلاعاتی برای‌انجام امور مورد نیاز جامعه هستند و در تولید و توزیع و همچنین در پردازش آن نقش دارند، تأمین می‌كنند. بنابراین، با ظهور رشد و توسعه فناوریهای ارتباطی و اطلاعاتی در سطح جهان، نیروی کار اطلاعاتی به رشد فوق العاده ای رسیده است. از این رو، محققان، جابه‌جایی در توزیع مشاغل را یکی از مشخصههای جامعه اطلاعاتی بر میشمرند[۱].
▪ فراگیری رسانه‌ها:
یكی از معیارها و مشخصههای مربوط به ظهور جامعه‌اطلاعاتی، سرعت فراگیری رسانه‌هاست. سرعت فراگیری رسانه‌ها كه در واقع در اثر نوآوریهای فوق‌العاده و بی‌بدیل فناوری اطلاعاتی و ارتباطی بهوجود آمده است، قلمرو زندگی خصوصی انسانها را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده است. با پیشرفتهایی كه درفناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی فراهم آمده است، خدمات تلویزیونی با شبكه‌هایی از مؤسسات و نهادهای‌گسترده و نهایتا با ماهواره‌ها پیوند خورده و به سهولت در هر كجای جهان در دسترس قرار گرفتند. با وجود اینکه سطح دسترسی به این فناوریها در تمامی دنیا به‌طور یکسان نیست با این حال، پوشش رسانه‌های جدید، از تلویزیون‌های ماهواره‌ای گرفته تا اینترنت، به‌شدت رشدكرده و همه جهان را متــأثر ساخته است. دسترسی مداوم به رسانه‌ها به‌طور ۲۴ ساعته و این مسئله که در رسانه های جدید مخاطبان می‌توانند هم تولید‌کننده و هم مصرف کننده اطلاعات باشند باعث شده تا فراگیری آنها بسیار گسترده و سریع باشد.
▪ اقتصادی:
شاخص اقتصادی در تعریف جامعه اطلاعاتی به نظر می‌رسد كه به قدر شاخص فناوری اهمیت دارد. فریتز مچلوب كه از پیشگامان مبحث جامعه اطلاعاتی است به گستره و رشد صنایع اطلاعاتی در ایالات‌متحده می‌پردازد و نطفه ایجاد مقیاسهای جامعه اطلاعاتی را مبتنی بر شرایط اقتصادی می‌داند. پیتر دراكر استاد مدیریت در سال ۱۹۶۷ اظهار داشته كه اقتصاد آمریکا از ۲۶ به ۳۴ درصد از یك اقتصاد كالایی یااقتصاد كالا محور به اقتصاد اطلاعاتی یا اطلاعات محور تغییر وضعیت داده است. وی تاكید می‌كند دانش یا همان‌اطلاعات اساس اقتصاد نوین را تشكیل داده است[۷].
در واقع اطلاعات در جامعه اطلاعاتی، نه تنها دارای ارزش اقتصادی است، بلکه محور اقتصاد قرار گرفته است و هر که قدرت خرید آن و مهارت و آگاهی لازم برای استفاده از آن را داشته باشد میتواند از آن بهره مند شود. در این وضعیت دیگر خرید و فروش و تجارت اطلاعات در سطح ملی و فراملی معنادار نخواهد بود، بلكه اطلاعات در سطوح‌متفاوت بازار بین‌المللی، ملی، محلی و نهایتا بازارهای شخصی و فردی مورد توجه قرار می‌گیرد.
▪ جغرافیایی:
جامعه اطلاعاتی علاوه بر آن كه از منظر اقتصاددانان و جامعه‌شناسان مورد توجه قرار گرفته و تعریف شده‌است، از منظر جغرافیدانانی كه بر مکان توجه ویژه‌ای مبذول می‌دارند نیز مورد توجه قرار گرفته است.جغرافیدانان در بحث مکان به شبكه‌های اطلاعاتی كه مكانهای جغرافیایی را به یكدیگر پیوند می‌دهند، تاكید می‌ورزند و معتقدند كه این شبكه‌ها آثار شگفت‌انگیزی بر سازمان فضا و مكان دارند.
منابع و مآخذ
-۱ بهرامپور، شعبانعلی، «انسجام اجتماعی در جامعه اطلاعاتی: نیم نگاهی به وضعیت ایران»، سمینار ایران و جامعه اطلاعاتی، ۱۳۸۳.
-۲ كاستلز، مانوئل، «عصر اطلاعات؛ پایان هزاره»، ترجمه احد علیقلیان و افشین خاكباز ، انتشارات طرح نو، ص ۲۸۲، ۱۳۸۰.
-۳ معتمد نژاد، کاظم، «ایران و اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی»، ۱۳۸۳.
-۴ نشریه علوم اطلاع رسانی، مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، شماره ۱ و۲، ۱۳۸۲.
-۵ حری، عباس ،«اطلاعات، جامعه اطلاعاتی و ساختارهای معرفتی»، گفتگو با دکتر عباس حری درباره ویژگیها و مقتضیات جامعه اطلاعاتی، ۱۳۸۳.
-۶ وبستر، فرانك، «نظریه‌های جامعه اطلاعاتی»، ترجمه اسماعیل قدیمی، انتشارات قصیده‌سرا، ص ۲۰، ۱۳۸۰.
-۷ رابرتسون، رونالد، «جهانی‌شدن»، ترجمه كمال پولادی، نشر ثالث و مركز بین‌المللی گفتگوی‌تمدن‌ها، ص ۱۲، ۱۳۸۰.
-۸ كاستلز، مانوئل، «عصر اطلاعات، قدرت هویت»، ترجمه حسن چاووشیان، انتشارات طرح‌نو، ص ۹۲، ۱۳۸۰،
-۹ سعیدی، رحمان، «جامعه اطلاعاتی، چالشها و فرصتها»، سمینار ایران و جامعه اطلاعاتی، ۱۳۸۳.
-۱۰ پاستر، مارك، «عصر دوم رسانه‌ها»، ترجمه غلامحسین صالحیار، مؤسسه ایران، ص ۶۹ ـ ۶۸، ۱۳۷۷.
_ رضا حسنوی: استادیار دانشگاه صنعتی مالك اشتر
_ _ شیدا فمی تفرشی: دانشجوی كارشناسی ارشد دانشگاه صنعتی مالك اشتر
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست