حقی برای تولید فکر

نگاهی به قانون حق ثبت اختراعات

تولید واکسن تزریقی فلج اطفال، دستیابی محققان ایرانی به دانش فنی تولید داروی ایرانی ام اس، تولید فرمولاسیون کامپوزیت‌های دندانی در کشور، تولید ماشین ظرفشویی بدون نیاز به برق و باتری و ... اخباری است که هر روزه در روزنامه‌ها، تلویزیون و سایت‌های خبری می‌خوانیم و می‌شنویم.

برای این‌که بتوانیم از این محصولات و ابداعات بهره‌مند شویم ابتدا باید آنها به ثبت برسند. ثبت اختراع یا پتنت، امتیازی است که دولت یا موسسه خاص در یک کشور به مبتکران و مخترعان برای ایجاد یک ابداع نو و جدید که از نظر اقتصادی حائز اهمیت باشد اهدا می‌کند. در این گزارش به قانون حق ثبت و اختراع و مراحل آن می‌پردازیم.

ثبت اختراعات، اکتشافات، تالیفات، طرح‌ها و فرمول‌ها و ابدعات به لحاظ نقشی که در زندگی بشر و پیشرفت انسان‌ها دارد از اهمیت خاصی برخوردار است.

اهمیت این موضوع تا آنجاست که تخصصی از علم حقوق با عنوان حقوق مالکیت معنوی یا مالکیت فکری برای پوشش دادن قانونی این دسته از حقوق افراد ایجاد شده است.

اختراعات و اکتشافات چون نوع خاصی از دارایی و محصول هوش انسانی بوده در مقایسه با دیگر کالاها و محصولات، دارای خصایص منحصر به فردی است. از جمله آن که چنین نوع دارایی‌ای نتیجه مستقیم کار فکری انسان است و بر اثر مصرف از بین نمی‌رود و دیگر این‌که براحتی عرضه می‌شود و قابلیت تکثیر دارد، بنابراین به دست آوردن هر نوع مالکیت به اخذ حقوقی منجر خواهد شد و در زمینه دارایی‌های فکری، حقوق مالکیت فکری پدید می‌آید.

● حقوق غیرقابل لمس

موضوع مالکیت معنوی (intellectual property)ذاتا غیرقابل لمس و غیرمادی است. حقوق مالکیت معنوی برای صاحب اثر، حقی ایجاد می‌کند که به موجب آن دیگران بدون مجوز صاحب حق نمی‌توانند از آن استفاده کنند. این حقوق معمولا در ۲ دسته نظام حق مالکیت مولف و نظام حقوق مالکیت صنعتی تجاری تقسیم‌بندی می‌شود.

حقوق مالکیت صنعتی و تجاری در نتیجه سعی و ابتکار و کوشش تاجران و صاحبان صنایع و مخترعان و مکتشفان حاصل می‌شود. انواع آثار مورد حمایت این حقوق عبارتند از:

▪ اختراع به شرط مفید بودن، معمولی نبودن، کاربرد صنعتی داشتن و جدید و نو بودن

▪ الگوی مفید داشتن

▪ طرح، اشکال و ترسیمات صنعتی

▪ علائم و مسائل تجاری

▪ مایه و پیشه تجاری

▪ اطلاعات و اسرار تجاری

▪ رموز کار

در نظام حق مالکیت مولف، منظور از مولف، صرفا نویسنده نیست، بلکه پدید‌آورنده‌ای است که از راه دانش، هنر یا ذوق و سلیقه، موادی را با هم ترکیب و اثری علمی یا هنری و ادبی پدید آورده است. آثار مورد حمایت این حقوق عبارتند از:

▪ آثار نوشته که عبارت است از کتاب، رساله، جزوه، نمایشنامه، شعر، اثر موسیقی (پیش از اجرا و روی کاغذ) و همچنین ترجمه، اقتباس و تلخیص.

▪ آثار سمعی و بصری

▪ آثار رادیویی و تلویزیونی

▪ اثر سینمایی

▪ موسیقی و صوتی

▪ آثار تجسمی مثل مجسمه‌سازی، سفالگری، خوشنویسی، عکاسی، گرافیک، معماری و صنایع دستی

▪ آثار فنی که جنبه ابداع و ابتکار داشته باشد، مانند نرم‌افزارهای رایانه‌ای.

● قلمروی حق مالکیت مولف

در برخی موارد، بهره‌مندی از اثر بدون اجازه مولف، مغایر با حق تالیف محسوب نمی‌شود. از این موارد با عناوین «استفاده آزاد» و «استفاده آزاد و رفتار منصفانه» یاد شده است.

مهم‌ترین جنبه‌های مشترک در این بهره‌برداری مجاز عبارتند از:

الف) قصد انتفاع و سودجویی وجود نداشته باشد.

ب) مقدار استفاده از آثار در حد متعارف باشد، مثلا نسخه‌برداری برای استفاده شخصی به منظور مقاصد علمی و... مجاز شمرده شده است.

● شیوه ثبت اختراع

متقاضیان ثبت اختراع باید به سازمان ثبت اسناد و املاک کشور، اداره کل مالکیت صنعتی مراجعه کرده و نسبت به تشکیل پرونده اقدام کنند. هر شخصیت حقیقی یا حقوقی که مدعی ابداع محصول صنعتی جدید باشد یا وسیله جدیدی کشف یا راه و روشی را برای به دست آوردن یک نتیجه یا محصول صنعتی کشف کند، می‌تواند مورد اختراع خود را به ثبت برساند و گواهی ثبت اختراع دریافت کند. در ایران ثبت اختراع به صورت اعلامی صورت می‌پذیرد. اعلامی بودن ثبت بدین معناست که اداره ثبت شرکت‌ها و مالکیت صنعتی می‌تواند بدون بررسی طرح ارائه شده در خصوص جدید بودن اختراع، آن را به ثبت برساند و تنها شرط آن است که شخصی یا شرکتی قبلا این مورد اختراع را در ایران به ثبت نرسانده باشد، البته باید خاطرنشان کرد که گواهی ثبت اختراع در ایران به هیچ وجه برای قابل استفاده بودن، جدید بودن، حقیقی بودن اختراع، سندیت ندارد.

اختراعات و اکتشافات چون نوع خاصی از دارایی و محصول هوش انسانی بوده در مقایسه با دیگر کالاها و محصولات دارای خصایص منحصر به فردی استمواردی که در ایران نمی‌توان به ثبت رساند، عبارتند از: نقشه‌های مالی، اختراعاتی که مخالف نظام عمومی و برخلاف عفت عمومی باشد و فرمول و ترکیبات دارویی. در تمام مراحل ثبت اختراع در ایران حضور خود شخص متقاضی الزامی نیست، بلکه وکیل قانونی او نیز می‌تواند مدارک لازم را تهیه و تکمیل کند. در این صورت باید تقاضانامه همراه با اصل وکالتنامه با رونوشت یا فتوکپی برابر اصل شده، ضمیمه اظهارنامه شود.

● گواهی ثبت اختراع

گواهی اختراع سندی است که به مخترع داده می‌شود تا به موجب آن از امتیازات اختراع خود بهره‌مند شود. معمولا از جمله این امتیازات حق انحصاری است که دولت‌ها به موجب قانون داخلی به مخترع می‌دهند تا از تاریخ تسلیم اظهارنامه حداکثر به مدت ۲۰ سال بهره‌برداری از اختراع ثبت شده منوط و مشروط به موافقت وی باشد، در مقابل مخترع، اطلاعات مربوط به اختراع را در اختیار جامعه قرار می‌دهد و با افشای اطلاعات اختراع، پلکان ترقی علم و فناوری و پیشرفت دیگران ساخته می‌شود، اما پس از ۲۰ سال حمایت از مخترع پایان یافته و مخترع هیچ حق مادی نسبت به اختراع خود ندارد.

● سرقت اختراع

وقتی اظهارنامه به اداره مالیات صنعتی تسلیم می‌شود اولین کاری که صورت می‌گیرد اظهارنامه در دفتر مخصوص ثبت و نسخه دیگر اظهارنامه که دارای همان مشخصات نسخه اصلی است پس از امضا و مهر اداره مالکیت صنعتی با قید تاریخ، ساعت، روز، ماه و سال مراجعه و قید شماره وارده دفتر به متقاضی مسترد می‌شود و از این تاریخ اظهارنامه دارای حمایت قانونی بوده و در صورت سوءاستفاده نسبت به آن مراجع قضایی رسیدگی خواهند کرد، البته پس از ثبت اختراع به موجب قانون اطلاعات مربوط به اختراع در اختیار عموم قرار داده خواهد شد و این امر سرقت نیست، بلکه حکم قانونی است تا زمینه برای شکوفایی علم و فناوری فراهم شود و مخترع صرفا حق استفاده انحصاری نسبت به اختراع را به مدت ۲۰ سال خواهد داشت. در هر حال در صورت سوءاستفاده دیگران از اختراع وی، مخترع حق مراجعه به مراجع قضایی به منظور جلوگیری از سوءاستفاده و مطالبه خسارت و تعقیب قضایی را خواهد داشت.

● هدف قانونگذار از این نظام حقوقی

ابتدا هدف آن بود که خالقان آثار فکری، از حقوق انحصاری برای بهره‌برداری از آثار خود و درآمدی عادلانه برخوردار شوند تا با اشتیاق بیشتری به فعالیت خود ادامه دهند، اما برای رعایت منافع اجتماعی و نیز منافع هنرمندان و مبتکران آینده این انحصار، محدودیت زمانی دارد. آثار فکری با انقضای مدت حمایت، به قلمروی منافع عمومی منتقل می‌شوند که فضایی عاری از حقوق اختصاصی و در نتیجه مساعد برای رشد خلاقیت و رقابت است.

به این ترتیب آثار فرهنگی می‌توانند نقش مواد اولیه و جرقه نخستین را برای نسل‌های بعد ایفا کنند و موازنه‌ای بین حمایت از مالکیت انفرادی و منافع عمومی برقرار شود.

امروزه این موازنه به هم خورده است. بظاهر افزایش بی‌رویه حقوق اعضای خصوصی که منافع اجتماعی را تحت فشار قرار می‌دهد، موجب شده اصول بنیادین مالکیت فکری به مخاطره بیفتد.

● نقش وزارت علوم

در ارتباط با اختراعات، ۳ حوزه فعالیت وجوه اولیه، اول حوزه متولیان و تاثیرگذاران تولید فکر که دستگاه‌های متعددی چون وزارت علوم، وزارت بهداشت، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت آموزش و پرورش و... متولی هستند و وزارت علوم هم تکلیفش این است که در این حوزه در تولید رشد و شکوفایی فکر بیشتر تاثیرگذار باشد و امکانات لازم را در اختیار صاحبان فکر و اندیشه گذارد.

اما حوزه دیگر، حوزه ثبت و حمایت حقوقی از مخترع است که متولی این بخش در کشور ما دستگاه قضایی است و این تکلیف قانونی را قانونگذار به عهده سازمان ثبت اسناد و املاک کشور که از واحدهای تابعه قوه قضاییه است، گذاشته و اداره مالکیت صنعتی به عنوان یک مرجع شبه قضایی عهده‌دار این مسوولیت است.

میترا پازکی‌زاده