آبخیزداری, راهكار فرار از كم آبی و خشكسالی

با توجه به شرایط اقلیمی خشك و نیمه خشك ایران و بروز مشكلات عدیده ای چون كم آبی در بسیاری از مناطق كشور, حفاظت خاك و آبخیزداری از سازنده ترین راهكارها برای مقابله با خشكسالی است

با توجه به شرایط اقلیمی خشك و نیمه خشك ایران و بروز مشكلات عدیده‌ای چون كم آبی در بسیاری از مناطق كشور، حفاظت خاك و آبخیزداری از سازنده‌ترین راهكارها برای مقابله با خشكسالی است.

آبخیزداری یكی از شیوه‌های نوین حفاظت آب و خاك، مهار و پخش سیلاب‌ها است كه باعث كنترل سیلاب‌های مخرب و نفوذ آب به داخل سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود.

راهبرد اساسی كنترل سیلاب به تغذیه سفره‌های آب كمك می‌كند و موجب می‌شود كه قنات‌ها، چشمه‌ها و چاهها با تولید آب بیشتر بتواند زمین‌های كشاورزی بیشتری را به زیر كشت برده و در تولید محصولات غذایی بیشتر، نقش مهمی را ایفاء كنند.

این شیوه به ویژه در مناطق خشك، نیمه خشك و حواشی كویر كه معمولا هر از گاهی با جاری شدن سیلاب‌های مخرب با دبی لحظه‌ای بالا، مواجه هستند، بسیار مؤثر و راهگشا است.

یكی از ویژگی‌های سرزمین‌های خشك (نظیر ایران) دارا بودن و زیست‌ بوم‌های ناپایدار است كه درصورت خسارت دیدن ، ‌احیای آنها بسیار دشوار است.

بهره‌برداری از این گونه زمین‌ها، در دوره‌های خشكسالی، همانند دوره‌های فر اوانی رطوبت، نتایج مصیبت‌باری برای گیاهان، جانواران، خاك و ساكنان به همراه دارد كه با توجه به شرایط اقلیمی ایران، پیش‌بینی می‌شود تا بیست سال آینده كشور ما نه تنها مرحله تنش و فشار ناشی از كم آبی را تجربه می‌نكند بلكه با كاهش سرانه آب تجدید شوند.

قطعا یكی از راههای كاهش و مهار بحران كمبودهای آب، پرداختن به آبخیزداری است كه به عنوان مدیریت علمی، ضمن توجه به مسایل اقتصادی ـ‌ اجتماعی، ‌حفظ منابع آب و خاك در حوزه‌های آبخیزداری، از علوم و تجربیات مختلف بهره‌گیری می‌كند، بدون‌ آن كه نقش مردم از نظر دور بماند، به طوری كه برنامه‌های حفاظت خاك و آبخیزداری هم سو با توسعه پایدار و با اعمال مدیریت مسوولانه بر منابع، علاون بر نیازهای امروز به منافع آینده نیز توجه دارد كه در این راستا استفاده از دانش و اطلاعات فراهم آمده از طریق پژوهش‌های علمی و تلفیق آنها با علوم طبیعی، آموزش، فرهنگ، ارتباطات و علوم اجتماعی از اهمیت و حساسیت ویژه برخوردار است.

یكی از معضلات مهم اقتصادی و اجتماعی كشورهای در حال توسعه، به ویژه آنهایی كه زیست بوم‌های شكننده و حساس بیابانی و یا كوهستانی دارند، فرسایش خاك و تخریب آبخیزها است كه این پدیده اغلب ناشی از تعرض ظاهری فعالیت‌های عمرانی با حفظ محیط زیست و منابع طبیعی است.

در مفهوم حفاظت خاك و آبخیزداری دو اصطلاح مهم « توسعه پایدار» و «بهره‌وری» نهفته است.

به گزارش ایسنا، با توجه به زیان‌های بسیار اقتصادی و اجتماعی ناشی از فرسایش خاك و جریان سیلاب‌های ویرانگر غیر طبیعی ناشی از تخریب آبخیزها كه آثار زیان‌بار فراوان در بخش‌های مهم عمرانی و اقتصادی كشور، از قبیل كشاورزی، دامداری، آب و برق، راه و ارتباطات ، مسكن و منابع طبیعی و ... به جای می‌گذارد، روشن است كه اگر بخواهیم سرمایه‌گذاری‌های هنگفت دولت در این زمینه‌ها به توسعه دراز مدت ،‌ مستمر و پایدار اقتصادی بیانجامد ، باید برنامه‌های حفاظت خاك و آبخیزداری را به عنوان زیربنای اقدامات در جهت توسعه پایدار گسترش داد.

از سوی دیگر بهره‌وری كامل از سرمایه‌گذاری مالی و نیروهای انسانی و منابع اقتصادی كشور از قبیل اراضی زراعی، جنگلی و مرتعی، سدهای بزرگ، راهها و غیره جز با اجرای طرح‌های اصلاح كاربری اراضی، حفاظت خاك، كنترل سیلاب و غیره در قالب «طرح‌های آبخیزداری» حاصل نمی‌شود.

●آبخیزداری چیست؟

آبخیزداری، شامل مدیریت و بهره‌برداری هماهنگ و قانونمند منابع طبیعی ، كشاورزی، اقتصادی ـ اجتماعی یك آبخیز می‌باشد، مشروط بر آن كه منابع آب و خاك به خوبی حفظ شده و سیر منفی نداشته باشند.

آبخیزداری از نظر برنامه‌ریزی، یكی از جدیدترین روش‌های برنامه‌ریزی است كه بر اساس نگرش و برنامه‌ریزی سیستمی و تكاملی ، انجام شده و از ویژگی‌هایی چون جامع نگری و دور اندیشی برخوردار است.

بر اساس این گزارش ، فائو آبخیزداری را فرایند فرموله كردن و اجرایی یك رشته اقدامات شامل ایجاد تغییرات ضروری در منابع طبیعی، كشاورزی و انسانی آبخیزداری دستیابی به اهداف مورد نظر با توجه به عوامل اقتصادی - اجتماعی و سازمانی مؤثر در آبخیز تعریف كرده است.

به عبارت دیگر آبخیزداری علمی است كه در طول زمان ثابت كرده اگر به شكل مناسب مورد توجه مسوولان قرار بگیرد، این توانایی را دارد تا بسیاری از معضلات اقتصادی‌، اجتماعی و زیست محیطی كشورها را مهار كند.

●آبخیزداری در ایران :

پیش از سال ۱۳۳۹ آبخیزداری در ایران از جایگاه چندانی برخوردار نبوده اما در این سال به دنبال گزارش كارشناسان FAO ، آبخیزداری در ایران مورد توجه كارشناسان قرار گرفت.

به طوری كه نخستین برنامه آزمایشی حفاظت خاك در حوزه فرعی سیراچال، از آبخیز سد كرج، در مساحت ۶۰۰ هكتار به مرحله اجرا در آمد.

●وضعیت موجود در حوزه‌های آبخیز كشور:

از نظر طبیعی كشور ایران به شش حوزه كلان، ۳۰ حوزه آبخیز اصلی (سفید رود، كرخه، كارون ، اترك و غیره) و ۱۰۱۸ حوزه آبخیز فرعی (كرج، الموت رود، طالقان رود و ....) تقسیم شده است.

از مجموع ۱۶۴ میلیون هكتار مساحت حوزه‌های آبخیز كشور، حدود ۹۰ تا ۹۵ میلیون هكتار آن مربوط به مناطق كوهستانی و شیبدار و حدود ۶۹ تا ۷۴ میلیون هكتار آن مربوط به مناطق كم شیب و دشت‌ها است.

بر اساس این گزارش حدود ۹۱ میلیون هكتار از عرصه‌های حوزه‌های آبخیز (۵/۵۵ درصد از سطح كشور) سیل خیز است كه این عرصه‌ها در تولید روان آب سطحی نقش دارند، به طوری كه سالانه بیش از ۲۲ میلیارد متر مكعب روان آب مستقیم و سریع تولید می‌كنند كه در تشدید فرسایش و ایجاد سیلاب‌های مخرب مؤثر بوده و در شرایط موجود حدود ۴۲ میلیون هكتار از سطح كشور (معادل ۴۶ درصد) دارای شدت سیل خیزی متوسط تا خیلی زیاد است.

همچنین به دلیل تخریب جنگل‌ها و مراتع، ساخت و سازهای بی‌رویه، فرسایش آبی در سطح كشور طی سه دهه اخیر روند افزایشی داشته كه در سطحی معادل ۱۲۵ میلیون هكتار (۲/۷۶ درصد از كل كشور) صورت می‌گیرد كه خارج از مدت طبیعی آن است و به دلیل تشدید فرسایش خاك و افزایش سیل خیزی، میزان رسوب دهی حوزه‌های آبخیز روند افزایشی داشته و معادل ۲۳۶ میلیون متر مكعب در سال برآورد شده است.

از منظر دیگر با توجه به شرایط اقلیمی خاص ایران، شاهد مشكلات عدیده‌ای نظیر كم آبی است كه با تشدید روند فرسایش، میزان نفوذ پذیری خاك و در نهایت روان آب‌های سطحی مخرب افزایش می یابد.

در این حالت حدود شش میلیارد متر مكعب بر حجم روان آبی مستقیم اضافه شده و غالبا غیر قابل استفاده است، در حالی كه با برنامه‌ریزی و مدیریت آبخیز داری و تقویت دبی پایه رودخانه‌ها، با بهره‌برداری از حداقل ۳۰ درصد این حجم آبی، می‌توان ۱۸۰ هزار هكتار اراضی زراعی را آبیاری كرد.