پنجشنبه, ۱۳ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 2 May, 2024
گزارش عبدالعلی زاده از کلیات برنامه
سال ۱۳۶۷ به ویژه پس از پایان جنگ عراق علیه ایران، را می‌توان از مقاطع سرنوشت ساز ۳دهه گذشته دانست. در فاصله پاییز تا زمستان ۱۳۶۷، رویدادهای قابل تاملی در عرصه تصمیم‌گیری‌های کلان سیاسی و اقتصادی رخ داد که آثار آن هنوز بر زندگی و کسب و کار شهروندان ایرانی باقی مانده است.
یکی از تصمیم‌های بزرگ در مهرماه ۱۳۶۷، ارائه گزارش کمیسیون برنامه و بودجه مجلس سوم از «شور اول درباره لایحه برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی جمهوری اسلامی ایران است» که به بحث‌های پرشوری در مجلس منجر شد. این گزارش روز سه‌شنبه ۱۶ مهرماه ۱۳۶۷ و درجلسه سی‌و هفتم دوره سوم مجلس ارائه شد. در آن روز آقای هاشمی رفسنجانی هنوز رییس مجلس و آقای موسوی نخست وزیر بودند. با توجه به اهمیت تاریخی بحث‌های مربوط به این گزارش، بخش‌های مهم گزارش و همچنین سخنان موافقان و مخالفان را در چند بخش به نقل از مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی برای افزایش اطلاعات علاقه‌مندان به تاریخ اقتصاد سیاسی ایران درج می‌کنیم.
● تاریخچه برنامه توسعه
علی عبدالعلی‌زاده که در دور سوم مجلس از ارومیه برای مجلس شورای اسلامی انتخاب شده بود، مخبر کمیسیون برنامه و بودجه بود. رییس این کمیسیون در مهرماه ۱۳۶۷، مرتضی الویری بود. گزارش کمیسیون توسط عبدالعلی‌زاده قرائت شد. وی در این گزارش چنین خواند:
«... نمایندگان محترم به طوری که استحضار دارند برنامه ۵ ساله از مهمترین لایحه‌هایی است که (از بدو تشکیل جمهوری اسلامی ایران و روی کارآمدن دولت جمهوری اسلامی ایران مطرح بوده و از سال ۱۳۶۰حالت جدی گرفته و دولت وقت زیادی را به همراه نیروهای بسیار فراوانی صرف تهیه لایحه برنامه ۵ ساله کرده است. در تاریخ ۲۲/۵/۱۳۶۲، لایحه برنامه اول توسعه به مجلس دوره اول تقدیم شد. با توجه به اینکه در آن زمان فرصت کافی برای بررسی نبود، مجلس نتوانست لایحه را تصویب کند. با توجه به اهمیت موضوع بار دیگر در ۴/۴/۱۳۶۳ و پس از تشکیل مجلس دوم، دولت تقاضای رسیدگی به برنامه را نمود. در مجلس دوم کمیسیون خاصی به منظور بررسی برنامه تشکیل شد. این کمیسیون پس از ۳۵ جلسه توانست برنامه را برای شور اول تقدیم مجلس کند که در تاریخ ۱۴/۹/۱۳۶۴ این برنامه تقدیم مجلس شد و به تصویب رسید. بعد از تصویب شور اول برنامه توسط مجلس به لحاظ مسائلی که در آن موقع کشور ما با آن دست به گریبان بود لایحه در شور اول فاقد اهداف کمی بود و صرفا کلیات و اهداف کلی آن بیان شده بود که برای شور دوم باید اهداف کمی هم به آن اضافه می‌شد. متاسفانه مجلس دوم به رغم تلاشی که کمیسیون ویژه به خرج داد نتوانست به این توفیق دست یابد و در مجلس سوم بود که دولت مجددا در ۲۶/۳/۱۳۶۷ تقاضای بررسی برنامه را کرد. هیات رییسه مجلس به لحاظ مشکلاتی که در صورت تشکیل کمیسیون خاص پیش می‌آمد این کار را به کمیسیون برنامه و بودجه ارجاع داد. این کمیسیون ۳۰ جلسه برگزار کرد که در آن جلسه‌ها کارشناسان و نمایندگان دولت مخصوصا نمایندگان وزارت برنامه و بودجه نیز حضور داشتند، این مساله را بررسی کرد و با توجه به وضعیت تازه‌ای که برای کشور پدیدار شده است، برنامه را تدوین و تصویب کردند.
● برنامه‌محتوایی
عبدالعلی‌زاده، مخبر کمیسیون برنامه و بودجه پس از یادآوری سابقه تدوین برنامه اول درباره کیفیت و اهداف و فصل‌های آن چنین توضیح داد: «... برنامه‌ای که الان خدمت برادران تقدیم شده است، برنامه‌ای است که می‌شود اسم آن را به لحاظ محتوایی که دارد به نام برنامه تجهیز و بازسازی جمهوری اسلامی نام گذاشت.
آن‌طوری‌که برنامه مصوب مجلس دوره دوم هم تحت عنوان تجهیز و آمادگی برای شروع بازسازی آن موقع مطرح می‌شد نامگذاری کرده بود. برنامه شامل دو بخش است؛ بخش اول اهداف و خط مشی کلی و بلند مدت جمهوری اسلامی ایران است. این بخش شامل سه فصل می‌شود: فصل اول، اهداف، فصل دوم خط مشی است و فصل سوم مراحل توسعه. سعی شده است که شعارهای مقدسی که ما در انقلابمان داشتیم و آرمان‌های بلندمدتی که در قانون اساسی و فرمایشات گهربار حضرت امام بارها برای نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران پیش‌بینی شده است، لحاظ و قید شود.
در بخش دوم که شامل اهداف و خط مشی مراحل توسعه است و این بخش هم سه فصل است که در فصل اول قید گردیده به عنوان اهداف نهایی ایران سعی شده است به هفت هدف برسیم.
در این فصل قید شده که امکانات مملکت اجازه می‌دهد که در جهت این برنامه قدم‌هایی را برداریم، این بخش بعد از این هفت هدف در فصل دوم استراتژی رسیدن به آنها را آورده که شامل ۳۳ راه و ۳۳ خط‌مشی است که در صورت عمل به آنها می‌شود به سوی هدف نهایی که ذکر شده قدم برداشت... این برنامه اگر هم نقطه ضعف‌هایی داشته باشد یا هر چیزی که مجلس تصویب کند نوری است برای روشن شدن آینده نظام و نوری خواهد بود که راهی را که باید دولت و قوه مجریه بر‌دارد روشن کند... ما از مطبوعات کشور انتظار داریم که قلم‌ها را به حرکت در بیاورند و این برنامه را نقد کنند.
● موافقان و مخالفان
پس از پایان سخنان مخبر کمیسیون برنامه و بودجه، بحث درباره ماهیت برنامه آغاز شد. اما پیش از آن برخی مجادله‌ها درباره اینکه این لایحه چگونه باید بررسی شود صورت پذیرفت. یادآور می‌شویم که در این موقع ریاست مجلس در اختیار مهدی کروبی، نایب‌رییس مجلس بود. پس از بحث‌های زیاد سرانجام بنی‌هاشمی به عنوان اولین مخالف برنامه صحبت کرد. بنی‌هاشمی پس از بیان یک مقدمه بسیار کوتاه یادآور شد: «بحث‌ها و جلسه‌هایی که در دوره‌های اول و دوم مجلس برگزار شده و در دوره فعلی هم توسط کمیسیون برنامه و بودجه پیگیری و بررسی شده نشان می‌دهد که با مساله بسیار مهمی مواجه هستیم... از نمایندگان محترم درخواست می‌کنم متن لایحه را نگاه کنند تا عرایض من مشخص شود... برنامه‌ای که ما تهیه می‌کنیم باید چند ویژگی داشته باشد و در چهار محور خلاصه شود.
یکی از آنها محورهای ۹گانه‌ای است که در پیام حضرت امام در رابطه با اصول بازسازی بوده، باید در برنامه گنجانده شود. در رابطه با قانون اساسی، همین‌طور باید دارای چنین محتوایی باشد که خط‌مشی قانون اساسی را دنبال کند، خواسته‌ها به صورت روشن باشد، به صورت مبهم نباشد، رعایت اختصار باشد... نکته‌ای هم که قابل ذکر است این است که برنامه‌ای که دارد تدوین می‌شود با سران سه قوه هماهنگ شده و نظرات آنها گرفته شود. من به طور اجمال یک ارزیابی از اهداف و خط‌مشی‌های برنامه اول توسعه را بیان می‌کنم.
در این فصل ۷ محور است، در این اهداف اگر دقت کنید، می‌بینید محورهایی که در پیام امام به صورت برجسته مشخص شده یا دیده نمی‌شود یا کم‌رنگ آمده است. یکی دیگر رسیدگی به خانواده‌های شهدا و جانبازان، اسرا و مفقودین و دوم تقویت بنیه دفاعی، توسعه و گسترش صنایع نظامی است. در حالی که اینجا مساله بازسازی و تجهیز بنیه دفاعی مطرح شده ولی ما تقویت بنیه دفاعی و توسعه و گسترش صنایع نظامی را باید دنبال کنیم. مساله سوم خودکفایی در کشاورزی است، ما قطعا باید در اهداف یا خودکفایی در کشاورزی تکیه کنیم... بندهایی که روی نفت، صنایع و معادن تکیه می‌کند اغلب جنبه سرمایه‌گذاری دارد، ولی بندهایی که روی کشاورزی تکیه کرده اغلب جنبه توصیه و سفارش دارد، نه سرمایه‌گذاری و این برخلاف سفارش امام است که توجه به صنایع نباید در رسیدن به امر خودکفایی خدشه وارد کند.
● استفاده از ظرفیت‌ها
حسین هراتی اولین نفری بود که در جلسه ۳۷ دور سوم مجلس در موافقت با گزارش کمیسیون صحبت کرد. وی گفت: «... خواسته امام است که در ۴ محور بازسازی خسارات وارده ناشی از جنگ، تجدید و تقویت بنیه علمی کشور، تلاش در جهت رفع احتیاجات عمومی به ویژه برای اقشار محروم و مستضعف و بازسازی خلاصه می‌شود... بر اساس این محورها ما آمده‌ایم در مرحله اول که مرحله تجهیز و بازسازی است اهداف را مشخص کرده‌ایم. گفته‌ایم که برنامه‌ریزی ما در این اهداف کلی مرحله اول توسعه که اعتقاد داریم بعد از ۵ سال به آن برسیم مبتنی بر اینها است. مرحله بعدی این است که ما اعتقاد داریم از این ظرفیت‌هایی که در مملکت هست استفاده شود. متاسفانه به خاطر اشکالاتی که در مدیریت و سازماندهی وجود داشته است، ما هرگز موفق نشده‌ایم از ظرفیت‌ها و توانایی‌هایی که در سطح مملکت وجود دارد استفاده کنیم... نکته بعدی که وجود دارد ایجاد رشد اقتصادی در جهت افزایش تولید سرانه است. مساله اشتغال مولد، ما به اشتغال غیرمولد اعتقاد نداریم. متاسفانه ۴۴درصد از سرمایه‌گذاری‌ها در بخش خدمات انجام شده است... ما به اشتغال مولد باور داریم نه به استخدام دولت که اگر این روند ادامه پیدا کند، الان ۸۰درصد بودجه ما در همین زمینه هزینه‌های جاری دولت است... نکته بعدی تلاش در جهت تامین قسط و عدالت اجتماعی با برنامه‌ریزی‌هایی که در زمینه مالیات باید بشود. ما در بخش کشاورزی بزرگترین توجه را کرده‌ایم که عبارت رشد بخش‌های سرمایه‌ای و واسطه‌ای اقتصاد کشور با تاکید بر تامین انرژی و نهاده‌های کشاورزی آن را نشان می‌دهد.
● مخالف: وصله پینه
مخالف بعدی گزارش کمیسیون برنامه و بودجه آقای ارسلان صفایی بود. او تاکید کرد: «... این فقر و فلاکتی که ایجاد شده است، این بیکاری که ایجاد شده و این تمرکز متخصصان در چند نقطه خاص و به فلاکت کشاندن سایر مناطق، چه وضعی را به وجود آورده و چه تصویری ایجاد کرده است...» آیا این برنامه‌ریزی‌ها پیش‌بینی کرده‌اند که برای ایجاد تعادل در سطح مناطق چه باید کرد؟ آیا باز هم بودجه مملکت به چند استان پمپاژ می‌شود؟ چرا گرهی که با دست باز می‌شود باید این را به دندان بیندازیم؟ ... بازسازی که این برادرها آورده‌اند اگر ما بخواهیم به این نحو، وصله پینه و دوباره‌سازی همان چیزهای گذشته باشد، اصلا احتیاجی به برنامه نیست... این برنامه چیزی شبیه کتاب نصایح‌الملوک است، یک سری سفارشات و توصیه‌های اخلاقی کرده که این هم در قانون اساسی، در جاهای دیگر هست که این طور کنید، آن طور کنید ... بابا ما باید اولا در برنامه‌ریزی یک تصویری ارائه دهیم ... در صنعت، ساختار اقتصادی ما چطور باید باشد؟ صنعت ما چه وضعیتی باید داشته باشد؟ از کجا باید شروع کنیم؟ این مواردی که در اینجا ارائه شده، خط‌مشی ارائه شده، وقتی بررسی می‌کنیم همان وصله پینه است.
▪ آقامحمدی موافق: چرا گیر کرده‌ایم
علی‌آقامحمدی موافق گزارش کمیسیون برنامه و بودجه از لایحه برنامه اول توسعه بود. وی گفت: با توجه به اینکه هنوز اعداد و ارقام مشخص نشده است جای مخالفت وجود دارد ... درباره ضرورت برنامه‌ریزی چیزی نمی‌گویم... فقط یک عدد ۱۵۰میلیارد دلاری را به نظرتان بیاورید که پس از انقلاب تا به حال مصرف شده، چه شما بگویید چه شما نگویید، چه بنویسید، چه ننویسید، برنامه اجرا می‌شود... واقعیت این است که باید مشخص کنیم چرا از سال ۱۳۶۲ تا حالا این قضیه گیر کرده بود آیا مجلس اول دنبال آن نبوده؟ آیا کمیسیون کم‌کاری کرده؟ گزارش‌ها گواهی می‌دهند این گونه نبوده است... علت این بوده که اساسا برنامه‌ریزی در مملکت ما روی اصول خاصی نبوده. بهترین گواه برای این، مذاکرات سال ۶۵-۱۳۵۵ شورای اقتصاد است که اگر برادرها بروند بخوانند، می‌بینند که در برنامه پنجم چه اتفاق‌هایی افتاده است ...
در سال ۱۳۵۶ گفته‌اند ۴۰درصد ظرفیت صنایع خالی است. بعد که بحث می‌کنند می‌گویند انرژی آنها تامین نشده است، ما باید برویم هزار مگاوات نیروگاه گازی به فوریت بخریم... برادران نوسانات قیمت نفت را دیده‌اند. این نوسان‌ها اصلا قابل پیش‌بینی نیست و هیچ کس آن را پیش‌بینی نمی‌کرده، هم نوسانات سال ۱۳۶۵ و تغییر قیمت‌ها را ... علاوه بر آن کنترل جمعیت هم که ولله بالله در دست خلق‌الله بود و گفته بودیم که انشاءالله هر کس بچه بیشتر داشته باشد، خانه می‌دهیم، زمین می‌دهیم، کوپن می‌دهیم، پول می‌دهیم و مردم، بندگان خدا اگر هم هیچ چیز نبود برای کوپن و زمین، برای اینکه خانواده‌ها هفت نفره بشوند تا در تهران بتوانند بمانند بالاخره ناچار می‌شوند به تولید جمعیتی! یک باره رسیدیم به این واقعیت که ظرف ۱۸ سال، مملکت جمعیتش دو برابر شد و ما سال ۸۵ به ۱۰۰میلیون نفر می‌رسیم... الان که می‌گوییم این برنامه باید باشد، شما می‌بینید ما ناقص آوردیم. حتی ما ادعا نمی‌کنیم که توانستیم برنامه کامل بیاوریم، اگر توانسته بودیم، طرح‌ها را ضمیمه‌اش می‌کردیم ... بین نظرات دولت و کمیسیون اختلاف وجود داشته است ... ما باید چارچوب کلی را بگیریم و چند ماه وقت بگذاریم که برنامه کامل شود ... ما محور را کشاورزی قرار دادیم ولی بحث محور قرار دادن کشاورزی وقتی عینیت پیدا می‌کند که با سایر بخش‌ها هماهنگ شود... ما باید این بحث بازسازی را توجه کنیم. دو بحث دارد بازسازی: یکی مراکز جمعیتی است که بحثی نداریم، یکی بحث مراکز تولیدی است. مراکز تولیدی را باید در چارچوب کل برنامه ببینیم... طبیعی است که سیاست دفاعی و سیاست خارجی هم در چارچوب برنامه باید دیده شود...
جلسه بعدی مجلس در روز ۲۱ مهر ماه برگزار شد و چهارمین دستور این نشست به ادامه بحث درباره کلیات لایحه برنامه اول اختصاص داشت. آقای هاشمی رفسنجانی رییس جلسه سی‌و‌هشتم مجلس سوم بود.
● اصغرزاده مخالف: ندیدن بخش خصوصی
ابراهیم اصغرزاده با این داوری که برنامه ارائه شده مشکلات بنایی دارد، گفت که برخی از این مشکلات را یادآور می‌شوم و ادامه داد: «... چیزی که مشهود است در این لایحه، عدم تحلیل صحیحی است که برادرهای نویسنده آن از ساختار اقتصادی و اجتماعی ما داشته‌اند. یعنی اینکه نتوانسته‌اند آن را تحلیل کنند و به همین دلیل نتوانسته‌اند راهی برای به هم ریختن آن و راه یافتن یک ساختار اقتصادی سالم‌تر و انقلابی‌تر به دست آوردند.
... انگار ما در روز ۲۳ بهمن ۱۳۵۷ هستیم حتی قبل از قانون اساسی و می‌خواهیم لایحه بنویسیم. در صورتی که در مملکت ما بخش‌های مختلف اقتصادی به هر حال فعالیت‌هایی داشته‌اند. این عملکرد باید نقادی شود... مقوله توسعه را محدود دیده‌اند، در حالی که توسعه در یک جامعه ابعاد گوناگون جامعه را شامل می‌شود... شما با این لایحه می‌خواهید به کام اژدها بروید، می‌خواهید به کام شیر بروید، با این لایحه می‌خواهید ۲۰-۱۰سال آینده اقتصادتان را طراحی کنید که این مملکت می‌خواهد در آینده با سرمایه‌داری غرب رابطه داشته باشد. چه تصور صحیحی از سرمایه‌داری غرب و اثرات ناگوار سلطه آن بر سیستم اقتصادی کشور در این لایحه می‌بینید... بخش خصوصی بخش‌های عمده‌ای دارد که اینها جزو کسبه و صنعتگران هستند، اما بخش خصوصی که مورد نظر بنده است و در این لایحه مورد توجه قرار نگرفته است، آن بخش خصوصی و سرمایه‌داری وابسته به غرب است که بدترین نوع سرمایه‌داری در یک کشور جهان سوم که آن تجارت است را انتخاب کرده و برای خودش سرمایه‌داری وابسته ما که تجارت را محور کار خودش قرار داده خشن‌ترین و بی‌رحم‌ترین نوع سرمایه‌داری ممکن است و متاسفانه در این لایحه به آن توجه نشده و نه از آن به عنوان یک عامل مخرب در سیستم اقتصادی ما بهره‌برداری شده یا با آن برخورد شده... من نمی‌گویم لایحه‌ای درست کنیم که همه‌اش فحش بدهیم به بخش سرمایه‌داری. می‌خواهم بگویم که عامل وابستگی ما که توسعه ما را خراب خواهد کرد، آن بخش سرمایه‌داری تجاری است، کجا در این لایحه نقادی شده است ... »
● داوودی شمسی، موافق: ۱۰ سال بی‌برنامه
داوودی شمسی موافق گزارش کمیسیون برنامه و بودجه بود و در پاسخ به مخالفان که برنامه را «کلی‌گویی و گنده‌گویی» تلقی می‌کردند، توضیح داد: «... در دوره گذشته هم موقعی که برنامه در شور اول تصویب شد همه می‌گفتند این برنامه نیست و مجموعه‌ای از شعارها است. چرا برای اینکه عدد و رقم ندارد و آرمان‌های کلی است و معلوم نیست که با استفاده از منابع موجود چگونه باید به این کلیات و اهداف رسید؟ در این دوره هم وقتی که لایحه به کمیسیون داده شد و دوباره این بحث بالا گرفت، یکی از برادران مخالف، پیام اخیر حضرت امام را خواندند و گفتند که در مورد رسیدگی به امور خانواده شهدا یا مثلا کشاورزی اشاره نشده است.
من متن بند ۷ ماده ۱۵ را می‌خوانم: «... اولویت دادن به تامین نیازمندی‌های خانواده شهدا، مفقودین، اسرا، جانبازان و رزمندگان»... حتی می‌بینیم که مساله رسیدگی به امور رزمندگان هم آمده است...
یا در کشاورزی برادران فرمودند که به کشاورزی و خودکفایی در محصولات کشاورزی بها داده نشده، اگر
بندهای۴-۹-۱۰-۱۱-۱۲-۱۳-۱۴-۱۵-۱۶-۱۷-۲۷ و ۲۸ مربوط به ماده ۱۴ را ببینید و چند بند دیگر، یعنی حدود ۱۳ مورد مستقیما درباره کشاورزی گفته شده و همه مسائل مختلف را بیان کرده و سیاست و خط‌مشی تعیین شده است. اگر ما به این برنامه رای ندهیم چه می‌شود؟ ما می‌بینیم در ۱۰ سال گذشته و قبل از آن هیچ گاه با مسائل اقتصاد برخورد صحیح نشده، مثلا درباره وصول مالیات، کاهش هزینه‌های جاری دولت، کاهش کسر بودجه، رعایت اولویت کارهای عمرانی، ضرورت افزایش سرمایه‌گذاری متناسب در بخش‌های تعاونی، حذف یا کاهش سوبسیدها، مسائل پولی، حجم نقدینگی، کاهش ارزی پول، اعمال محدودیت یا رفع محدودیت در تجارت و ... حالا اگر ما علاوه بر اینها مسائل حاد و مسائل فوری را، ما یکسری مسائل حاد داریم که باید فوری حل شود، از یک طرف ما با این وضعیت اقتصادی کشور باید تصمیم‌های صحیح اتخاذ کنیم... برادران همه از وضع مالی دولت، وضع نیروی انسانی شاغل، نوع مشاغل و بیکاری اطلاع دارند و همه روزه در مذاکرات، پیشنهادها و نطق‌های پیش از دستور اینها را می‌شنویم... دیگر نمی‌توانیم مثل گذشته ادامه دهیم و باید منابع کشور را با وسواس و دقت در جای خودش مصرف کنیم. این طور نباشد که هر که زودتر آمد یا هر که فشار بیشتری آورد یا هر کس گزارش‌های قشنگ‌تر داد از منابع بیشتری استفاده کند...»
● فدایی، مخالف: کلی‌گویی
غلامرضا فدایی یکی دیگر از مخالفان کمیسیون برنامه و بودجه از لایحه برنامه ۵ ساله اول توسعه گفت: «... مدت‌ها انتظار کشیدیم تا این برنامه بیاید ... یک مقدار که مطالعه کردم، هر چه سعی کردم خودم را متقاعد کنم برای اینکه موافق باشم، دیدم واقعا به دلیل مشکلات موجود نمی‌توانم موافق باشم... دلایل مخالفت را می‌گویم: اولا، این برنامه خیلی کلی است، کلی‌گویی شده همان طور که مطرح شد و این تعارف ندارد. کلی‌گویی شده است، یعنی همان طوری که قانون اساسی یک سری مسائل کلی مطرح می‌کند، برنامه همان مسائل را مطرح کرده است... نکته دیگری که به عنوان ضعف به نظر من در این برنامه هست، نبود آمار و ارقام است... نکته بعد این است که آن چیزهای اساسی و محوری را که در یک برنامه توسعه موردتوجه است هرگز با آن برخورد نکرده، مساله زیربنا هرگز روشن نشده است... یا مساله سیاست خارجی یا مساله استفاده از منابع داخلی. چقدر ما باید از این منابع استفاده کنیم؟ نکته دیگر این است که ضمانت اجرایی باید داشته باشد، ضمانت اجرایی که اگر این کار انجام نشود، اگر وزیری تخلف کرد اگر دین را اجرا نکردند اگر در خفا رفتند کارهای دیگری کردند چه برخوردی با این قضیه باید شود؟ این برخورد در کجا باید صورت گیرد؟
نکته آخر باید عرض کنم که بعضی از برادران اشاره کردند که این را خدمت روسای سه قوه و آقای نخست‌وزیر بردند و آنها تایید کردند و گفتند این اصول و اهداف را قبول دارند، بنده هم حرفی نسبت به این قضیه ندارم اما می‌خواهم این را عرض کنم که آقایان قبول دارند، از کجا معلوم قبول دارند درست است که ما حرف آقایان را قبول کنیم... اگر قبول دارند و اگر تایید کردند یا اگر اختیاری به برادران تفویض کردند باید کتبا بنویسند و آن را تکثیر کنند و در اختیار بگذارند. چه بسا این لایحه تا شور آخری که در مجلس می‌آید از اول تا آخر تغییر کند ...»
● قاضی‌زاده هاشمی، موافق: تعدیل درآمدها
پس از سخنان فدایی نوبت به قاضی‌زاده هاشمی رسید که در موافقت با گزارش کمیسیون برنامه و بودجه از لایحه برنامه ۵ ساله سخن بگوید. او تاکید کرد: «... کسانی که اظهار مخالفت داشتند نسبت به کلیات مخالف نبودند. ... من معتقدم خیلی از برادرهایی که هنوز هم بر مخالفتشان اصرار دارند در کلیات انشاءالله موافق خواهند بود... چند پیشنهاد دارم: ... همان طور که آقای اصغرزاده هم کلیاتی را اشاره کردند کلمات تعالی و تکامل در عنوان برنامه گنجانده شود ... انقلاب اسلامی نه شرقی و نه غربی است و باید این موضوع را صریح و روشن در اهداف و خط‌مشی‌های کلی منظور کنیم... نابودی مستکبرین و حکومت مستضعفین به عنوان یکی از اساسی‌ترین اهداف و جهت‌گیری‌ها در برنامه بیاید... صدور انقلاب در اهداف و جهت‌گیری‌ها و سیاست‌های کلی برنامه به روشنی منظور شود ... یکی از اهداف مهار تورم است و کمیسیون هم به آن توجه کرده است ولی ضروری است که مهار تورم به عنوان یکی از هدف‌های اصلی در این برنامه لحاظ شود ... برای اصلاح نهایی و تصویب برنامه ۵ساله باید پیش‌بینی درآمدهای دولت تعدیل شود...»
● یدالله اسلامی، مخالف: مصرف‌گرایی
پس از آنکه مجلس با اکثریت قوی به ادامه صحبت‌های موافقان و مخالفان رای داد، یدالله اسلامی به عنوان مخالف به جای موذن‌زاده صحبت کرد. وی گفت که این مخالفت به این معنی نیست که برنامه لازم نداریم و ادامه داد: «... چرا هیات‌رییسه محترم مجلس کار مهم بررسی لایحه را به یک کمیسیون خاصی سپرد و نه سایر کمیسیون‌ها تا حداقل به عنوان کمیسیون فرعی توفیق بحث در این باره را پیدا می‌کردند... علاوه‌بر تایید مطالبی که برادرمان آقای اصغرزاده عنوان کردند مخالفت من به چند علت است... یکی از علت‌ها کلی‌گویی در اهداف است که کپی ناقص از قانون اساسی ... دوم، عدم‌انسجام و هماهنگی در برنامه‌های بخش ارائه‌شده از سویی و ناهماهنگی در اهداف و خط مشی‌ها از سوی دیگر است... سوم، عدم‌توجه به مسائل سیاسی و اجتماعی و عدم سیاستگذاری در این مهم و ملموس جامعه است... چهارم، شعاری بودن و عدم‌توجه به واقعیات موجود که پرداختن به ذکر نمونه‌ها لازم نمی‌نماید. تصویر و تئوری که در اینجا ارائه شده با تصویر واقعی جامعه بیگانگی دارد... پنجم، روح برنامه، اصولا بر مصرف‌گرایی تاکید دارد... ششم، به دلیل اینکه تصویری غیرواقعی در برنامه هست، خودش مشکلات تازه‌ای درست می‌کند... هفتم، عدم‌توجه درخور به بخش کشاورزی است که در پیام امام آمده که توجه به بازسازی مراکز صنعتی نباید کوچک‌ترین خللی بر ضرورت رسیدن به امر خودکفایی کشاورزی وارد کند... بخش سیاسی برنامه کاملا گنگ و حاکی از یک بی‌توجهی عمیق است... در مجموعه این برنامه توجهی به دگرگونی سیستم اداری که می‌شود به جرات کلمه فاسد را برایش اطلاق کرد، وجود ندارد...»
● نوربخش، موافق: مخالفان شعار می‌دهند
مرحوم محسن نوربخش که یکی از اعضای کمیسیون برنامه و بودجه بود و در تدوین کلیات لایحه برنامه تلاش کرده بود به عنوان موافق گزارش کمیسیون برنامه صحبت کرد و گفت: «...با در نظر گرفتن محدودیت وقت و با توجه به وضعیت خاص اقتصادی که ایران در آن قرار دارد، توجه نمایندگان را به چند نکته جلب می‌کنم...»
