نگاهی به تاریخ جرم و مجازات

در زمان های گذشته زندان محلی بوده که متهم را در آنجا نگهداری می کردند تا در روز دادرسی در دادگاه آنها را حاضر کنند

● مجازات مجرمان در غرب باستان

در زمان های گذشته زندان محلی بوده که متهم را در آنجا نگهداری می کردند تا در روز دادرسی در دادگاه آنها را حاضر کنند. معمولاً زندان ها در زیر قصرها یا در قلاع بنا می شد و جایی تاریک و ناسالم بود. زندانیان وضع تاثرانگیز داشته و اکثراً محکومان در زندان ها جان می سپردند.

روحانیون مذهب مسیح، اول کسانی بودند که با ابراز تنفر از خونریزی، خواستار تعدیل مجازات شده و مجازات حبس را به جای کیفر اعدام توصیه کردند و برای اصلاح و تربیت زندانیان اقدام و از زندان ها بازدید به عمل آوردند.

در سال ۸۱۷ میلادی در مجمع روحانیون مسیحی در روم، مقررات مربوط به اداره زندان ها تصویب و تاکید شد که زندان ها باید جنبه اصلاحی و تربیتی داشته باشند و برای نیل به این هدف، زندانیان باید به روش انفرادی نگهداری شده و به آنان کار دستی آموخته شود. اجازه خواندن کتب مذهبی را داشته باشند و روحانیون در زندان ها، زندانیان را ملاقات و با نصایح سودمند آنان را به راه راست هدایت کنند. در اجرای تصمیمات مذکور در همان سال اولین زندان به روش انفرادی در روم بنا شد. در سال ۱۲۶۶ میلادی مجمع عمومی روحانیون مسیحی به عنوان اینکه در روش انفرادی زندانی فرصت تامل و تفکر را دارد و از تنهایی زجر کشیده و از عمل خود نادم و پشیمان می شود و با تحمل مشقت روانش پاک و منزه می شود اجرای روش مذکور را تایید و تغییر نام زندان ها به ندامتگاه را تایید کردند.

● گسترش زندان ها

در سال۱۵۷۷ در لندن قصر متروکی به نام بریدول برای نگهداری ولگردان اختصاص یافت. در این زندان کار الزامی و روش های تربیتی در مورد محکومان اجرا می شد. در سال۱۵۹۹ در آمستردام، زندان خاصی جهت آموزش کار و تربیت مذهبی زندانیان افتتاح و از سال ۱۶۰۵ در این زندان روش انفرادی اجرا شد. در سال ۱۶۲۳ در ناپل زندانی برای تفکیک زنان از مردان، اطفال از بزرگسالان به روش انفرادی بنا شد. در سال ۱۶۶۷در فلورانس دارالتادیبی جهت تربیت جوانان تاسیس شد. در سال ۱۷۰۳ در رم به امر پاپ کلمان پنجم زندانی برای جوانان به روش انفرادی به نام «سن میشل» بنا شد که این جمله بر سردر آن حک شده است؛ تنبیه بزهکاران با مجازات بی فایده است باید با روش خاص آنان را تربیت کرد. در این زندان، جوانان پسر کمتر از ۲۰ سال و اطفال طردشده و در خطر، به روش انفرادی توام با کار نگهداری می شدند. در سال ۱۷۳۵ زندانی جهت نگهداری زنان به روش انفرادی در رم افتتاح شد. در سال ۱۷۸۷ در امریکا بنجامین فرانکلین که به اروپا مسافرت کرده و با افکار و عقاید هوارد و بنتام آشنا شده بود انجمن زندان ها را تشکیل داد و در سال ۱۷۹۰ در فیلادلفیا (ایالت پنسیلوانیا امریکا) اولین زندان انفرادی را بنا کرد. در سال ۱۷۹۷ در انگلستان اولین زندان به روش انفرادی افتتاح شد. اجرای روش انفرادی نتایج تاسف برانگیز داشت و اغلب زندانیان پس از تحمل چند سال مجازات، مبتلا به بیماری های روانی شدند. در سال ۱۸۱۶ در ایالت نیویورک زندان ابرن افتتاح شد و زندانیان روزها دسته جمعی با هم کار می کردند ولی حق حرف زدن با یکدیگر را نداشتند و شب ها را در انفرادی به سر می بردند.

در سال ۱۸۱۵ در زندان سینگ روش ابرنین (رژیم مختلط) اجرا شد. زندانیان روزها با هم کار می کردند و شب ها به طور انفرادی نگهداری می شدند. در فرانسه با تصویب قانون ۶ اکتبر ۱۷۹۱ مجازات حبس در سر ردیف سایر مجازات ها قرار گرفت و در قانون جزای ۱۸۱۰ سه نوع زندان با اعمال شاقه، دارالتادیب و بازداشتگاه پیش بینی شد ولی عملاً زندانیان و بازداشتی ها در یک زندان نگهداری می شدند. در سال ۱۸۴۰ در یک جزیره استرالیا، روش تدریجی در مورد تبعیدشدگان اجرا شد.

● در اسلام

مفهوم کلمه زندان تحت عنوان یسجن، امسک و وقف در آیات متعدد قرآن کریم ذکر شده است. در آیه ۳۵ سوره یوسف می فرماید؛ «ثم بدالهم من بعد ما راوا الآیات لیسجننه حتی حین». (آنان که دلایل روشن پاکدامنی و عصمت یوسف را دیدند باز چنین صلاح دانستند که یوسف را چندی زندانی کنند و به حبس فرستادند.)

و همچنین در آیه ۱۵ سوره نساء چنین مقرر شده؛ «واللاتی یاتین الفاحشه من نسائکم فاستشهدوا علیهن اربعه منکم فان شهدوا فامسکوهن فی البیوت حتی یتوفیهن الموت اویجعل الله لهن سبیلا». (زنانی که عمل ناشایست کنند چهار شاهد مسلمان بر آنها بخواهید چنانچه شهادت دادند در این صورت آنان را در خانه نگه دارید تا عمرشان به پایان رسد یا خدا برای آنها راهی پدیدار گرداند.)

عده یی از فقها که به مشروعیت حبس کردن از نظر قرآن مجید معتقدند و به قسمت آخر آیه ۳۳ از سوره مائده تمسک می جویند که می فرماید؛ اوینقوا من الارض... می گویند مراد از نفی در این آیه زندانی کردن است.

با توجه به روایات، در صدر اسلام محل ویژه یی برای زندانی کردن افراد وجود نداشته و اسیران را یا در مسجد به طور موقت نگه می داشتند یا در میان مسلمین که با حکومت وقت همکاری صمیمانه داشتند، تقسیم می کردند تا از آنان نگهداری کنند. در حدیث آمده است حضرت رسول(ص) مردی از طایفه بنی حنیفه که او را شمامه بن آثال می گفتند و بزرگ طایفه بود در مسجد مدینه حبس کرد. حضرت رسول اکرم همواره زنجیر کردن اسرا و زندانیان را نهی می فرمودند و در صدر اسلام زن و مرد زندانی از هم جدا نگهداری می شدند. در روایات آمده است رسول اکرم(ص) افراد را در اتهام خون، حبس می فرمودند و در اتهامات دیگر، مقداری از روز را حبس می کردند. روش مذکور همان روش نیمه آزادی است که امروز در کشورهای مترقی اجرا می شود.

در زمان عمربن خطاب که سرزمین مسلمانان وسعت یافت و بر تعداد مسلمانان افزوده شد نیاز جامعه به زندان بیشتر مشهود شد. عمر در مکه، خانه یی را از سفوان بن امیه به چهار هزار درهم خرید و به زندان اختصاص داد. بعداً زندان هایی در شهرهای مختلف بنا و اکثر آنها به نام همان شهر نامیده شد. از ویژگی های زندان های آن زمان تفکیک زندانیان به شرح زیر بود ؛

۱) زندان خاص بدهکارانی که به علت عدم پرداخت بدهی بازداشت می شدند.

۲) زندان مخصوص سارقین

۳) زندان سایر خطاکاران.

حضرت علی(ع) در کوفه از بوریای فارس زندانی ساخت و آنجا را «نافع» نامید و سپس زندان دیگری از خاک و گل بنا کرد و اسم آنجا را «مخیس» (خار کردن - نرم کردن) گذاشت. کیفر حبس بر پایه تفکر اصلاحی و توبه بوده است. از حضرت علی(ع) نقل شده است آن حضرت به افرادی از زندانیان که قصد حضور در نماز جمعه را داشتند اجازه می داد به نماز جمعه بروند و بعد از اتمام نماز دوباره به زندان برگردانده می شدند.

یکی از بازاری های اهواز به امام خیانت کرد و آن حضرت به رفاعه که زندانبان محکوم بود، نوشت؛ «چنانچه کسی برای او غذایی، نوشیدنی یا رختخوابی آورد از آن جلوگیری مکن. دستور بده زندانیان را به جز «ابن هرمه» هنگام شب برای تفریح و هواخوری به حیاط زندان بیاورند. چنانچه در مورد ابن هرمه نیز احتمال خطر ندادی او را هم به همراه دیگران به خارج زندان بیاور.» حضرت علی (ع) مرتباً از زندان ها بازدید می کردند و از احوال زندانیان جویا می شدند.

● دوره اموی، گسترش زندان ها

در زمان خلافت امویان زندان های متعددی در حجاز، عراق و شام احداث شد. شهرت این گونه زندان ها به علت شخصیت هایی بود که در آن زندانی بودند. بدترین زندان دوره بنی امیه، زندان واسط در عراق بود به طوری که مورخان نقل کرده اند ۱۸۰ هزار نفر زن و مرد در محوطه وسیعی بدون سقف و پوشش در آنجا نگهداری می شدند. حبس با شکنجه توام بود و زندانیان را با زنجیرهای آهنی می بستند. گاهی خلیفه یی به حکومت می رسید و با صدور عفو مردمی، زندانیان را آزاد می کرد والا زندان محل مرگ تدریجی بود.

● سخت ترین مجازات

زندان از واژگان کهن فرهنگ بشر است و ماهیتاً با دو مقوله جرم و آزادی پیوند دارد. گویی بشر از همان زمان، به بی بدیل بودن گوهر ناب آزادی آگاه بود که با محروم کردن فرد خاطی یا مجرم از آن، در پی تنبیه وی بر آمد. به جرات باید اذعان کرد هیچ مجازاتی جز مرگ، به اندازه محرومیت از موهبت آزادی، انسان را در فشار و تنگنا قرار نمی دهد، چه هر مجازات دیگری به دلیل گذرا بودن و دیرزی نبودن اش اثری به پایداری حبس و زندان بر روح و روان بشر به جای نمی گذارد. از دیگر سو، زندان تداعی گر جرم است و جرم جز در ارتباط با هنجارها و قوانین به وقوع نمی پیوندد.

به تعبیر گیدنز، «قوانین هنجار هایی هستند که توسط حکومت ها به عنوان اصولی که شهر وندان باید از آن پیروی کنند، تعریف شده اند و جرم عبارت است از هر شیوه رفتاری که قانون را نقض کند.» بدیهی است که جرم تابعی از زمان و مکان است.

● تاریخ جرم و مجازات

در ادوار مختلف تاریخی و در جوامع مختلف جرم تعاریف مختلف داشته است. «در اروپا پیش از صنعتی شدن بزرگ ترین جرائم ماهیت مذهبی داشتند یا جرائمی بودند که علیه اموال و دارایی فرمانروا یا اشراف صورت می گرفت... بدعت در دین و تجاوز به مقدسات (سرقت اموال کلیسا یا خسارت به آن) برای زمانی طولانی در بسیاری از نقاط اروپا کیفرمرگ داشت. شکار یا ماهیگیری یا بریدن درختان و... از زمین شاه یا اشراف توسط مردم عادی از گناهان بزرگ بود.» (گیدنز، جامعه شناسی، ص۱۳۴، ترجمه صبوری)

در اروپا تعقیب ساحره ها و عجوزه ها تحت عنوان «جنگ با شیاطین» پیشینه طولانی داشت در حالی که در مشرق زمین و ایران، نشانی از چنین مبارزه پر دامنه یی به چشم نمی خورد. مسلماً در ادوار تاریخی پیشین این سرزمین، آنچه در درجه اول جرم بود، نادیده گرفتن امر پادشاه و سلطان بود، چون اراده پادشاهان در این دیار همیشه حکم قانون را داشت. جرم و زندان اگر چه با هم تداعی می شوند، اما شواهد تاریخی نشان می دهد در همه دوره های تاریخ بشر، مجازات مجرم حبس و زندان نبود. ظاهراً شیوه های دیگر مجازات از جمله سوزاندن، قطع اعضا، شلاق زدن و... متداول تر بود.

در داستان مرگ سقراط در یونان باستان می بینیم ظاهراً وی به اتهام انکار باور های متداول جامعه، محبوس است و محکوم به مرگ، اما فضای بازداشتگاه او هیچ مشخصه یی از زندان به مفهوم امروزی را ندارد چرا که هر کس به دیدنش می رود، همه احترامش می کنند و انگار تلاشی برای محرومیت وی از داشتن رابطه عاطفی و اجتماعی به عمل نمی آید هر چند مجازات نهایی اش مرگ است که با سر کشیدن جام شوکران اعمال می شود.

● قرون وسطی

در اروپای پیش از قرن نوزدهم، اثر چندانی از زندان به چشم نمی خورد. به ندرت برای کیفر دادن مجرم از زندان استفاده می شود. با این وجود، زندان به عنوان اقامتگاه اجباری برای آدم هایی که به هر دلیل نباید در جامعه حضور داشته باشند، در اروپا با جذام خانه های ابتدای قرون وسطی آغاز شد. فوکو می گوید؛ «در ابتدای قرون وسطی تا پایان جنگ های صلیبی، وسعت قلمرو ملعون جذام خانه ها در سراسر اروپا چندین برابر شده بود، به قول متیو پاری در کل قلمرو مسیحیت ۱۵هزار جذام خانه وجود داشت.» (میشل فوکو، تاریخ جنون، فاطمه ولیانی، ص۷) فرآیند نگهداری جذامیان در جذام خانه ها در برخی کشور ها تا پایان قرن هفدهم ادامه یافت، تا آنکه کم کم به طور شگفت انگیزی به ریشه کن شدن جذام انجامید. بی شک ریشه کن شدن جذام نه حاصل روش های سنتی در مانی که حاصل تفکیک جذامیان و قطع ارتباط با کانون های عفونی جذام در مشرق زمین بعد از جنگ های صلیبی بود.

به هر حال نباید از نظر دور داشت در همین دوره همه شهر های کوچک و بزرگ اروپا یک زندان محلی داشتند اما این زندان ها معمولاً بسیار کوچک بودند و نمی توانستند به طور همزمان بیشتر از سه یا چهار زندانی را نگهداری کنند. شب ها افراد مست را در آن نگه می داشتند تا مستی از سرشان بپرد. یا گهگاه به عنوان جایی که افراد متهم در انتظار محاکمه به سر می بردند، از آن استفاده می کردند. در شهرهای بزرگ تر اروپایی، زندان های نسبتاً بزرگ وجود داشتند. بیشتر افراد که وارد این زندان ها می شدند، جنایتکاران محکوم به مرگ بودند که در انتظار اعدام به سر می بردند. این موسسات با زندان هایی که از ابتدای قرن نوزدهم به بعد ساخته شدند، بسیار متفاوت بودند. وقتی جذام مدفون شد، جنون سر برآورد. جنون در چشم انداز اجتماع اروپایی چهره یی کاملاً آشنا داشت. انجمن های قدیمی دیوانگان، جشن ها، اجتماعات و سخنرانی ها لذتی تازه به افراد می داد. جامعه در ابتدای قرن هفدهم به نحو شگفت آوری پذیرای جنون بود. جنون در این جامعه در قلب اشیا و انسان ها حضور داشت. نشانه یی ریشخند آمیز بود که معیارهای تشخیص حقیقت و وهم را در هم می ریخت و دیگر همچون گذشته تهدیدی تراژیک نبود؛ حیاتی بود که بیش از آنکه نگران کننده باشد آشفته بود، جنب و جوش مضحکی در جامعه بود و از تحرک خود خبر می داد.

● دوره جدید

در طول قرن هفدهم، در سراسر اروپا مراکز وسیع اقامت اجباری تاسیس شد و شاید در عرض چند ماه از هر صد نفر ساکن پاریس یک نفر در آنجا محبوس شدند. می دانیم که قدرت مطلقه، احکام سلطنتی دایر بر حبس و تبعید را صادر می کرد و افراد را بی محاکمه و دلبخواهی در بند می کرد، ولی شاید ندانیم که این اعمال مبتنی بر کدام بینش حقوقی بود. از زمان پینل توک و واگنیتس دریافتیم دیوانگان یک قرن و نیم دربند بودند، تا آنکه روزی آنان را در تالار های بیمارستان عمومی و سیاهچال های محبس یافتند و دانستند مدت ها با افراد محکوم به اقامت در موسسات کار اجباری انگلیس و آلمان آمیخته بودند. اما هیچ گاه نه موقعیت و جایگاه اجتماعی شان به روشنی مشخص شد و نه اینکه چرا جامعه آن زمان میان فقرا، بیکاران، مجرمان و دیوانگان نزدیکی قائل بود.

به گفته گیدنز؛ «خاستگاه زندان های امروزی اروپا، نه زندان ها و سیاهچال های پیشین بلکه در خانه های کاری است که به آن بیمارستان هم می گفتند. خانه های کار در بیشتر کشورهای اروپایی از قرن هفدهم پدید آمد؛ دوره یی که فئودالیسم در حال فروپاشی بود و بسیاری از دهقانان نمی توانستند روی زمین کار پیدا کنند بنابراین آواره و سرگردان می شدند. در خانه های کار به آنها غذا داده می شد. آنها مجبور بودند بیشتر وقت خود را در این موسسات بگذرانند و سخت کار کنند. اما خانه های کار علاوه بر این به صورت مکان هایی درآمدند که گروه هایی دیگر نیز چنانچه کسی حاضر نبود از آنان مراقبت کند، وارد آن می شدند؛ بیماران، سالمندان، افراد عقب مانده و بیماران روانی. در این مراکز فقرا با هر جنسیت، سن و از هر مکان و منشاء اجتماعی و طبقاتی و در هر وضعیتی پذیرفته می شدند. این مراکز هم کسانی را که به میل خود می آمدند و هم آنانی را که به موجب حکم سلطنتی یا قضایی فرستاده می شدند، می پذیرفتند و به آنان جا و غذا می دادند.» فوکو می گوید؛ «از ابتدای امر روشن بود که این بیمارستان های عمومی موسسه های پزشکی نیستند. این بیمارستان ها سازمانی شبه قضایی بودند؛ موسسه یی اداری که در کنار سایر قدرت های موجود و خارج از محاکم به تصمیم گیری، قضاوت و اجرای حکم می پرداخت. به این منظور در مریض خانه عمومی و اماکن متعلقه آن به درخواست روسا، چوبه دار، غل، محبس و سیاهچال در اختیارشان بود و هیچ اعتراضی نسبت به احکام صادره از جانب آنان برای محدوده داخل بیمارستان قابل سمع نبود...» (میشل فوکو، تاریخ جنون، ص۵۱)

فرآیند تاسیس این مراکز در سراسر اروپا مشابه و همسان نبود. مثلاً در انگلستان نهاد های مخصوص برای نگهداری مساکین زودتر از فرانسه و آلمان تاسیس شد. قانونی که در سال ۱۵۷۵ به منظور مجازات ولگردان و کمک به فقرا تصویب شد، تاسیس دار التادیب را به تعداد دست کم یک واحد برای هر استان مقرر می کرد. دارا لتادیب ها و بیمارستان های عمومی تا مدت های مدید باز هم برای حبس بیکاران و آوارگان به کار رفت. هر بار که بحرانی بروز کرد، شمار فقرا رو به افزایش می رفت و این مراکز اجباری دست کم برای مدت طولانی بار اقتصادی نخست شان را باز می یافتند. فرآیند رشد جامعه و شکل گیری نهاد های تخصصی در سایه دولت های ملی، کم کم اثرش را در حوزه جرم و مجازات هم بر جای گذاشت.

طی قرن هجدهم در اروپا زندان ها، آسایشگاه ها و بیمارستان ها به تدریج از یکدیگر مجزا شدند. اصلاحگران با مجازات های قدیمی مخالفت کردند و محرومیت از آزادی را شیوه موقری برای مقابله با فعالیت های تبهکارانه دانستند. با توسعه حقوق آزادی فردی در چارچوب نظام سیاسی کلی جامعه، قتل به عنوان بزرگ ترین جرم شناخته شد، زیرا کشتن فردی دیگر در واقع حمله نهایی به حقوق فردی است. از آنجا که تصور می شد زندان در آموختن عادت به انضباط و همنوایی به مجرمان موثر است، اندیشه مجازات در برابر عموم رفته رفته از میان رفت.

یکی از سر فصل های مهمی که در تاریخچه زندان به وقوع پیوست، احکامی بود که بین دوازدهم تا شانزدهم مارس۱۷۹۰ در فرانسه صادر شد. در این احکام است که برای نخستین بار می توان پژواک دغدغه حقوق بشر را یافت؛ «ظرف شش هفته پس از صدور این حکم، همه افرادی که در قلعه ها، مراکز مذهبی، محبس ها، بازداشتگاه های شهربانی یا هر زندان دیگری چه به موجب حکم سلطنتی و چه بر مبنای حکم ماموران قوه مجریه در بند هستند، آزاد می شوند، مگر آنکه محکوم شده باشند، یا حکم توقیف شان صادر شده باشد، یا در یکی از محاکم به دلیل ارتکاب جرم مهمی علیه ایشان دعوایی اقامه، یا حکم حبس صادر شده باشد، یا به دلیل جنون در محبس باشند.»

بنابراین از آن پس اقامتگاه های اجباری به طور قطعی و همیشگی به مجرمان خاص و دیوانگان اختصاص یافت اگر چه برای دسته اخیر (دیوانگان) ترتیبات خاصی اتخاذ شد که در نهایت به تاسیس آسایشگاه های مخصوص دیوانگان منجر شد و دیوانگان به طور رسمی از شمول مجرمان خارج شدند.

منبع؛ تاریخ تحولات زندان

ابوتراب صادقی