مرجعی فراموش شده

گزارشی كوتاه از زندگی آیت الله العظمی سیدحسن طباطبایی قمی

ژآیت‌الله «سید حسن طباطبایی قمی» یكی از مراجع تقلید تشیع ساعت ۸ صبح دوشنبه در سن ۱۰۵ سالگی درگذشت.او فرزند آیت‌‌اللهی بود كه با حاكم وقت یعنی «رضاخان میرپنج» درگیر شد و به دلیل اعتراض به كشف حجاب و تحصن در حرم حضرت عبدالعظیم به نجف مهاجرت كرد.

«سید حسین طباطبایی قمی» پدر «سیدحسن» پس از مرحوم آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی مدتی مرجعیت عام جهان تشیع را بر عهده داشت. سیدحسن نیز در حوزه نجف تحصیلات حوزوی را گذراند و پس از مدتی سكونت در این شهر مقدس برای شیعیان به ایران آمد و راهی دیگر شهر مذهبی شیعی یعنی «مشهد» شد.

او در قیام ۱۵ خرداد كه در قم شكل گرفت، به همراه مرجع هم دوره‌اش آیت‌الله «سید هادی میلانی» به این امر اعتراض كرد.تعصب دینی و صریح الهجه بودن «حاج آقا سیدحسن قمی» باعث شد كه نیروهای امنیتی رژیم پهلوی از گفتارهای او هراس به دل راه دهند.

او شاه را با عنوان «مردك» نام می‌برد و در بین نماز و بر سر كلاس‌های درس كه حضور پامنبری‌های او زیاد بود، انتقادات تندوتیزی را به رژیم وقت مطرح می‌كرد. او ۶-۵ روز پس از ۱۵ خرداد ۴۲ به دلیل بیان این نظرات و اظهارنظرهای ناهماهنگ با نظام بسته پهلوی توسط ماموران امنیتی دستگیر كه ناخودآگاه برای اولین بار در زندان با «امام خمینی» روبه‌رو شد كه مدت هم‌بندی این دو در زندان به طول نكشید.

امام خمینی به تركیه تبعید شد و آیت‌الله قمی به خاش.قمی چند سالی را در خاش در تبعید به‌سر برد و پس از آن به تهران آمد كه همچنان تحت‌نظر مقامات امنیتی به گذران زندگی می‌پرداخت. او در نهایت در خانه شخصی خود در كرج محصور شد و تمامی ورود و خروج او و همراهانش تحت‌كنترل قرار گرفت.البته سیدحسن قمی فقط در تبعید و محصور شدن همانند آیت‌الله خمینی نبود، بلكه حتی قبل از تبعید هم اتفاق همسانی برایشان پیش‌ آمد.اسدالله علم، نخست وزیر وقت طی مصاحبه‌ای اعلام كرد كه هر دو ‌‌‌[آیت‌الله قمی و آیت‌الله خمینی] باید اعدام شوند.

پس از انتشار این خبر، چند تن از مراجع تقلید در تهران گردهم جمع شدند و تصمیم گرفتند كه با اعلام مرجعیت این دو عالم دینی، از این اقدام جلوگیری كنند. پس از این تصمیم مراجع و علمای ارشد آن دوره، شاه نتوانست به این حکم عمل کند و دو مرجع تبعید شدند. او تا سال ۵۷ همچنان در حصر به سر می‌برد كه اجرای برخی تظاهرات مردمی همچون تظاهرات میدان ژاله در ۱۷ شهریور مقدمات آزادی او را فراهم كرد.

آیت‌الله قمی در ۱۹ شهریور با استقبال مردم مشهد وارد این شهر شد و پس از اندك زمانی از آزادی طی نامه‌ای به امام خمینی از ایشان خواست كه به ایران بازگردند. قمی پس از آزادی تا لحظه پیروزی انقلاب ۵۷ همچنان به ایراد سخنرانی‌های تند و تیز علیه رژیم پهلوی می‌پرداخت و از سیاست‌های حاكم گلایه می‌كرد. پس از پیروزی انقلاب ۵۷، اندك زمانی گذشت و قمی به دنبال دیدار با رهبر فقید انقلاب به تهران آمد.

اگرچه این دو روحانی ارشد همدیگر را پس از مدت‌ها می‌دیدند، اما گلایه از برخی مسوولین و سیاست‌های انقلابی آن دوره نقل مجلس دیدار دونفره آنها شد. آیت‌الله سیدحسن قمی از برخی برخوردها و مصادره املاك ناراحت بود و این مطالب را با صراحت به رهبر انقلاب منتقل كرد، به گونه‌ای كه می‌گویند پس از آن دیدار امام خمینی، هاشمی‌رفسنجانی یكی از اعضای ارشد جمهوری اسلامی را فراخواند و به او گفت كه شماها چه عملكردی داشتید كه آقای قمی آنقدر ناراحت است.

او این اقدامات مدیران را خلاف شرع می‌دانست. البته در كنار این دیدار نیز آیت‌الله قمی،‌ تلگراف‌هایی نیز به رهبر انقلاب زده و گلایه‌هایی را چاشنی آن كرد كه امام در قم درباره یكی از این تلگراف‌ها در ۸ خردادماه ۵۸ اعلام كرده بودند: «تلگراف محترم واصل، لزوم وحدت كلمه در این موقع كه جنایتكاران به دسیسه و توطئه علیه اسلام و جمهوری اسلامی پرداخته‌اند از اهم وظایف است.

از جنابعالی امید دعای خیر دارم.» یكی از اعضای بیت این مرجع تقلید درباره‌‌اش می‌گوید: «در ارائه مطالبشان تعصب مذهبی داشتند، نه جنبه سیاسی.» استوار سخن می‌گفتند و از اصول خود باز نمی‌گشتند. ایشان می‌گفتند: «باید شجاعت داشت تا در برابر حضرت رسول در محشر سرافكنده نباشیم.»

پس از این دیدار، همچنان آیت‌الله قمی از رفتار برخی سیاسیون گله‌مند بود و برخی نیز فضای حاكم را به گونه‌ای تحریم كرده بودند كه هراز چندگاهی اعتراضات و تجمعاتی علیه ایشان در مشهد به راه می‌افتاد. پس از این اعتراضات بیت ایشان مدتی بسته شد و امكان مراجعات به این بیت مهیا نبود.

حتی آیت‌الله قمی سال‌ها از بام منزل به زیارت از حرم حضرت امام رضا(ع) می‌پرداخت و سلام می‌داد. البته در اواخر دهه ۶۰ به ویژه اواسط دهه ۷۰ فضای حاكم منعطف‌تر شد و آیت‌الله قمی پس از سال ۷۵ اندك‌اندك مراسم مذهبی‌ای را در بیت خود برگزار می‌كرد و سخنرانانی همچون مرحوم مناقبی، فاضل كاشی، محب الاسلام و بارز موسوی در ایام سوگواری در بیت او حضور می‌یافتند.

در این چند سال اخیر نیز برخی از مراجع عظام تقلید همچون شبیری زنجانی، وحیدخراسانی و بهجت در كنار زیارت حرم امام رضا (ع) به ملاقات وی هم می‌رفتند. البته باید افزود كه برخی از شاگردان آیت‌الله قمی در مقام‌های عالیه حكومتی قرار دارند و «همسر مرحوم سیداحمد خمینی»

فرزند خواهرزاده اوست. بدین ترتیب این مرجع تقلید درحالی درگذشت كه آثار و تقریرات و حتی خاطراتش در فراموشی به سر برده و فقط از او كتابی سه جلدی در باب «حج» منتشر شده است

فرید مدرسی