توسعه کارآفرینی زنان و دختران دانشگاهی

در سالهای اخیر, زنان, که نیمی از جمعیت کشور را تشکیل می دهند, گرایش بیشتری به تحصیلات دانشگاهی پیدا کرده اند و نرخ ورود زنان و دختران به دانشگاه ها, سال به سال در حال افزایش است در حالی که بر اساس آمارهای رسمی, نرخ بیکاری نیز در میان بانوان تحصیلکرده به صورت قابل توجهی در حال افزایش می باشد

در سالهای اخیر، زنان، که نیمی از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند، گرایش بیشتری به تحصیلات دانشگاهی پیدا کرده‌اند و نرخ ورود زنان و دختران به دانشگاه‌ها، سال به سال در حال افزایش است. در حالی که بر اساس آمارهای رسمی، نرخ بیکاری نیز در میان بانوان تحصیلکرده به صورت قابل توجهی در حال افزایش می‌باشد.

به نظر می‌رسد جذب این تعداد نیروی تحصیل‌کرده در سازمان‌های دولتی موجود که اکثرا با تورم نیروی انسانی مواجه هستند، عملی نباشد. بخش خصوصی نیز با توجه به گستره محدود آن در ایران طبیعتاً نتوانسته است در جذب این سرمایه‌های ملی موفقیت قابل توجهی داشته باشد. لذا یکی از راهکارهای مهم جهت حل این معضل، توسعه کارآفرینی در میان زنان و دختران دانشگاهی می باشد.

ایجاد تفکر کارآفرینی و ورود به کسب و کار در میان بانوان کشور، خصوصا دانش آموختگان دانشگاهی که با توجه به دانش و مهارتی که در رشته تخصصی دانشگاهی خود فرا گرفته و امکان ایجاد کسب و کار به صورت فردی و یا گروهی در رشته تخصصی خود را دارند، باعث می شود که آنها با بهره‌گیری از استعدادهای بالقوه خود، افرادی خلاق، نوآور و کارآفرین شوند و خود را باور نمایند که این خودباوری نه تنها منجر به تسلط و موفقیت آنان در زندگی شخصی‌شان می شود، بلکه بسیاری از ناهنجاری های فکری و روانی که امروز با آن دست به گریبان هستند را کاهش داده و آنان را به جایگاه واقعی خود برساند.

کارآفرینی به نوبه خود فرآیند پیچیده‌ای است که عوامل متعدد شخصیتی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و ... در آن تاثیر گذار می‌باشد و شاید همین پیچیدگی و ناهمواری توجیه‌کننده میزان قابل تامل عدم موفقیت بانوان در کارآفرینی و اساساً عدم ورود ایشان به فعالیتهای کارآفرینانه باشد. از این رو شناسایی عوامل موثر در فرایند راه‌اندازی یک فعالیت کارآفرینانه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

در این مقاله پس از بیان ضرورت توسعه کارآفرینی در میان زنان و دختران دانشگاهی، مروری بر وضعیت کارآفرینی زنان در جهان و ایران خواهیم داشت. سپس با استناد به نتایج تحقیق انجام شده در این زمینه، راهکارهای تسهیل فرآیند راه اندازی فعالیتهای کارآفرینانه توسط زنان و دختران دانشگاهی ارائه می‌گردد.

● مقدمه

زنان ۳/۴۹درصد از جمعیت کشور را تشکیل میدهند، در حالیکه فقط ۲/۱۱درصد از آنها از نظر اقتصادی فعال می باشند. این در حالی است که نرخ فعالیت اقتصادی زنان در جهان ۲۵ الی ۳۵ درصد است. علیرغم اینکه نرخ بیکاری کل کشور از ۲/۱۲درصد در سال ۸۱ به ۳/۱۰ درصد در سال ۸۳ کاهش یافته است، وجود نیروی جوان که ۲۱ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می دهند و نرخ پایین فعالیت اقتصادی زنان در ایران، همچنان حل معضل بیکاری و ایجاد اشتغال، مهمترین دغدغه دولت می باشد. میهن اسلامی ما ایران، دارای جمعیتی جوان است و جوانی جمعیت هر چند سرمایه ای ارزنده از نظر منابع انسانی در اختیار برنامه ریزان کشور قرار داده، اما به واسطه عدم توازن فراوان در اقتصاد کشور، این سرمایه انسانی، خود به معضلی تبدیل شده است و طبق آخرین آمار موجود حدود ۱۲درصد از نیروی فعال کشور بیکار است. حتی فارغ التحصیلان دانشگاهی نیز از نظر اشتغال در وضعیت مناسبی قرار ندارند و ۱۴درصد از آنها بیکار هستند. وضع بیکاری برای زنان و دختران دانشگاهی از این هم وخیم تر است به طوری که نرخ بیکاری آنها از ۳۹ درصد در سال ۷۵ به ۵۴ درصد در سال ۸۱ افزایش یافته است از سوی دیگر تمایل زنان و دختران به تحصیلات دانشگاهی در سالهای اخیر افزایش یافته و بیش از ۶۵ درصداز ورودی دانشگاهها را دختران به خود اختصاص داده اند. این در حالی است که دولت توان جذب این تعداد نیروی آماده به کار را ندارد و بخش خصوصی موجود نیز با گستره محدود خود در کشور، ظرفیت پذیرش این تعداد نیروی انسانی را دارا نمی‌باشد. بنابراین توسعه کارآفرینی اگر نگوییم تنها راه پیش روست، دست کم در شرایط امروزی به عنوان یکی از بهترین راه حل‌های مبارزه با معضل بیکاری مطرح است.

● ضرورت توسعه کارآفرینی خصوصا کارآفرینی زنان در شرایط کنونی

امروزه، جوامع با تحولات و تهدیدات گسترده بین المللی روبرو هستند. تحولات و دگرگونیهای نظام اجتماعی _ اقتصادی عصر حاضر، ناشی از پیشرفتهای شگرفت علمی و تکنولوژیک است که به نوبه خود منجر به دیدگاهها، ضرورتها و نیازهای جدیدی شده است. برای پاسخ به این نیازها و همراهی با تحولات و دگرگونیهای مزبور، دیگر نمی توان به روشها و فرآیند های موجود اکتفا کرد. ازاین رو تضمین و تداوم حیات و بقای جوامع، نیازمند ارایه راهها و روشهای جدید به منظور مقابله با مشکلات است. به همین خاطر است که نوآوری، ابداع، تولید محصول جدید، فرآیندها و روشهای نو بیش از پیش ضرورت می یابد.

به منظور استفاده بهینه از تواناییهای زنان و دستیابی به توسعه اقتصادی، سیاستمداران با کمک اقتصاددانان و برنامه‌ریزان به دنبال ارائه الگویی هستند که نقش کارآفرینی زنان را در توسعه همه جانبه به ویژه توسعه اقتصادی تقویت نمایند.

کشورهای پیشرفته صنعتی خیلی سریع توانستند نقش زنان کارآفرین را در توسعه اقتصادی کشف کنند و به دنبال توسعه و ترویج چنین فرهنگی در میان زنان تلاش نموده و در این راستا سیاستهای حمایتی مناسبی را در تقویت ویژگیهای کارآفرینانه و بقای روحیه کارآفرینی در میان زنان اتخاذ نمایند.

در واقع امروزه در عرصه جهانی، زنان خلاق، نوآور و مبتکر به عنوان کارآفرینان، منشأ تحولات بزرگی در زمینه های صنعتی، تولیدی و خدماتی شده اند و نقش آنان به عنوان موتور توسعه اقتصادی، قهرمانان ملی و توسعه صنعتی، محرک و مشوق سرمایه گذاری، عامل ایجاد اشتغال، گزینه اصلی انتقال فناوری و عامل رفع خلل و تنگناهای بازار، در جوامع تبیین یافته است.

چرخهای توسعه اقتصادی همواره با توسعه کارآفرینی به حرکت در می آیند، ازاین رو پرورش نیروهای خلاق و نوآور، یکی از مباحث مهم در سطح صنعت، خدمات و دانشگاهها می باشد.

امروزه همگان دریافته اند جوامعی که بیشتر به فکر متکی بوده اند تا به منابع زیرزمینی، در بلندمدت موفق تر و سرفرازتر بوده اند. منابع زیرزمینی در کشورهای جهان سوم به رغم مزیتهای آن از جمله موانع توسعه یافتگی محسوب شده است، در صورتی که نبود این منابع در برخی از کشورها باعث شده است تا آنها با استفاده از نیروی فکر، خلاقیت و ابتکار و در یک کلمه، کارآفرینی، از جمله کشورهای پیشرو درجهان کنونی شوند. به ویژه در عصر حاضر، که عصر دانایی و خلاقیت و عصر تلفیق اندیشه ها و ابتکارات است، توجه به کارآفرینی در توسعه و پیشرفت کشورها بسیار اهمیت دارد. کارآفرینی از منابع مهم و پایان ناپذیر جوامع بشری است؛ منبعی که به توان و خلاقیت انسانها بر می‌گردد.

افزایش میزان توجه سیاستگذاران، دولتمردان و مدیران به این موضوع حساس و ضروری در جامعة در حال رشد ما، زمینه مناسبی برای بروز استعدادهای زنان و دختران کارآفرین را به منظور توسعه اقتصادی کشور فراهم خواهد ساخت که رسیدن به این هدف نیازمند همکاری نزدیک دولت در تدوین سیاستها، خط‌‌مشی‌ها و قوانین، و محافل علمی در ارائه راهکارهای اجرایی برای شناسایی، پرورش و شکوفایی استعدادهای این افراد می باشد تا از این طریق بتوانیم هر چه بهتر و بیشتر از این ذخایر گرانبها و پایان ناپذیر به نحو احسن استفاده نمائیم.

● اثرات اقتصادی کارآفرینی زنان در جهان

در سالهای اخیر در جهان، شاهد رشد چشمگیری در تعداد بنگاههای اقتصادی ایجاد شده توسط زنان هستیم. کسب و کارهای زنان در ایالات متحده آمریکا بین سالهای ۹۷-۸۷، از نظر تعداد ۲ برابر، از نظر اشتغال زایی ۴ برابر و از نظر فروش ۵ برابر شده است. نرخ افزایش تعداد زنان صاحب کسب و کار در ایالات متحده امریکا دو برابر مردان است. این نرخ افزایش بین سالهای۲۰۰۲-۹۷ حدود ۱۴ درصد بوده است به نحوی که هر روز ۱۶۰۰ نفر به این تعداد افزوده می شود و در سال ۲۰۰۲ این تعداد به ۱/۹ میلیون نفر رسیده است.در رابطه با رشد در فروش سالیانه نیز شاهد ارقام نجومی هستیم. این رشد طی ۱۲ سال اخیر، حدود ۴۳۰ درصد و بین سالهای۲۰۰۲-۹۷ حدود ۴۰ درصد (حدود ۵/۱ تریلیون دلار) بوده است. همچنین این بنگاههای اقتصادی در سال ۲۰۰۲ برای حدود ۱۰ میلیون نفر شغل ایجاد کرده اند. این زنان سالانه حدود ۵/۲ تریلیون دلار به درآمد اقتصادی دولت آمریکا افزوده‌اند که این رقم از محصول ناخالص داخلی بسیاری از کشورها بالاتر است. در سایر کشورها نیز شاهد چنین رشدی در تعداد زنان کارآفرین هستیم. برای مثال در پرتقال، تعداد زنان کارآفرین در سال ۹۵ حدود ۵۳ درصد رشد داشته است.

یا در فرانسه، ۲۸درصد کل کسب و کارها توسط زنان ایجاد و اداره می‌شود. در استرالیا نیز زنان صاحب کسب و کار، ۱۰ الی ۱۵ درصد از درآمد ملی را تولید می‌کنند. در تونس هم ۵۰۰۰ زن صاحب کسب و کار وجود دارد که ۱۵ درصد کل صاحبان کسب و کار این کشور را تشکیل می‌دهند. از این رو کارآفرینی زنان امروزه در دنیا به عنوان یکی از منابع رشد، اشتغال‌زایی و نوآوری شناخته شده است.

● وضعیت کارآفرینی زنان در ایران

متأسفانه در ایران نهاد یا سازمان دولتی مختص کارآفرینی و کارآفرینان زنان وجود ندارد و تنها در برخی وزارتخانه‌ها و نهادهای دولتی، حمایت‌های محدودی از خود اشتغالی مشاهده می‌گردد. این حمایتها به صورت عمومی است و زنان نیز همچون مردان در حد امکان از آن بهره‌مند می‌شوند و برنامه‌ای ویژه برای زنان کارآفرین وجود ندارد که از این حمایتها می‌توان به طرح خوداشتغالی وزارت کار و امور اجتماعی، کمک‌های مالی بانک کشاورزی، حمایت‌ها و کمک‌های وزارت تعاون اشاره کرد. تنها برنامه‌های ویژه برای زنان کارآفرین، کمکهای جزیی بانک کشاورزی و حمایت وزارت تعاون از تعاونیهای با ۷۰درصد عضو زن می‌باشد که آن هم متأسفانه کارآیی و اثربخشی لازم را نداشته و به رانت تبدیل شده است. از تعداد و وضعیت زنان کارآفرین نیز متأسفانه آمار و اطلاعات دقیقی وجود ندارد.

نهادهای غیردولتی نیز، که در حول چهار محور عمده فرهنگی ـ اجتماعی، صنفی ـ تخصصی، خیریه‌ای و سیاسی فعالیت می‌کنند، نتواسته‌اند تاکنون نقش اثرگذاری در زمینة گسترش فعالیت‌های اقتصادی ـ اجتماعی زنان به ویژه کارآفرینی آنان ایفانمایند.

متاسفانه در زمینه تحقیقات نیز در طفولیت به سر می بریم و تحقیقات پایه ای در زمینه کارآفرینی خصوصاً کارآفرینی زنان در ایران، بسیار محدود انجام شده است.

● معرفی تحقیق انجام شده روی زنان و دختران کارآفرین دانشگاهی ایران

با توجه به وضعیت جمعیتی، تحصیلی و اشتغال زنان در ایران، تدبیر اندیشی جهت حل معضل بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی دختر و ایجاد اشتغال و استفاده از توانمندیهای این قشر از جامعه کاملا احساس می‌گردد. از سوی دیگر مشاهده می‌شود که توسعه کارآفرینی زنان در جوامع مختلف توانسته است اثرات مثبت اقتصادی چشمگیری ایجاد نماید. لذا به منظور ارائه راهکارهای عملی جهت توسعه کارآفرینی زنان و دختران دانشگاهی در ایران، تحقیقی با عنوان طراحی و تبیین الگوی راه‌اندازی فعالیت کارآفرینانه توسط زنان و دختران دانشگاهی ایران در سال ۱۳۸۱ در مرکز کارآفرینی دانشگاه صنعتی شریف تعریف گردید. موارد ذیل ضرورت انجام این تحقیق را نشان می‌دهد:

▪ وجود تفاوت میان زنان و مردان کارآفرین

▪ فقدان تحقیقات کافی در زمینة کارآفرینی زنان در سطح جهان خصوصاً در ایران

▪ افزایش تعداد زنان و دختران دانشگاهی

▪ کمک به حل معضلبیکاری

▪ استفاده بهینه از توانمندیهای زنان دانشگاهی به عنوان سرمایه‌های ملی

▪ نیاز به تقویت بخش خصوصی در اقتصاد کشور

هدف از انجام این تحقیق در درجه اول، شناسایی عوامل مطرح در فرآیند راه اندازی فعالیت کارآفرینانه توسط زنان و دختران دانشگاهی ایران،در درجه دوم، ارائه مدل تحلیلی چگونگی راه‌اندازی یک فعالیت کارآفرینانه توسط زنان و دختران دانشگاهی ایران و در درجه سوم، ارائه راهکارهایی جهت تقویت عوامل سوق‌دهنده و رفع یا تضعیف عوامل بازدارندهاین فرآیند می‌باشد.

از مهمترین دستاوردهای این تحقیق، شناسایی حدود ۲۰۰ زن کارآفرین دانشگاهی ایرانی می‌باشد که با تلاش یکساله و همکاری کلیه اعضا تیم پروژه،که متشکل از ۱۰ نفر از دانشجویان برجسته دانشگاهی می‌باشد، امکان‌پذیر شد. در این تحقیق پس از مرور ادبیات کارآفرینی زنان و فرآیند راه‌اندازی فعالیت کارآفرینانه، الگوی اولیه عوامل مؤثر در موفقیت فرآیند راه‌اندازی فعالیت کارآفرینانه توسط زنان و دختران دانشگاهی بدست آمد. به منظور آزمایش این مدل در جامعه ایران، پرسشنامه ای طراحی و با نظر حدود ۳۰ تن از خبرگان کارآفرینی اصلاح گردید. اطلاعات مورد نیاز این پروژه تحقیقاتی از ۱۰۵ پرسشنامه کامل شده توسط زنان کارآْفرین بدست آمد و نتایج ارزشمندی حاصل گردید.

● دید کلی از وضعیت زنان و دختران کارآفرین دانشگاهی ایران

با انجام پردازشهای آماری، نتایج کلی تحقیق به دست آمد که از آن به یک دید کلی از وضعیت زنان کارآفرین ایرانی و فعالیتهای کارآفرینانه راه اندازی شده توسط آنان بدست آوردیم.

زنان کارآفرین عموماً در محدوده سنی ۵۰-۳۰ سال هستند که با توجه به ملیت آنها این محدوده سنی متغیر است. برای مثال در اسرائیل میانگین سنی زنان کارآفرین ۵۲ سال است. در حالی که این میانگین در اروپا و آمریکا ۴۰ سال است. میانگین سنی زنان کارآفرین شرکت‌کننده در تحقیق انجام شده در ایران، ۳۴ سال می‌باشد. البته علاوه بر این از فرد ۱۹ ساله تا ۵۴ ساله در میان این افراد مشاهده شده و ۷۶ درصد از آنها متأهل می‌باشند. قبل از کارآفرین شدن، ۹/۲۱ درصد دانشجو، ۵/۳۱ درصد کارمند تمام وقت در یک شرکت دولتی، ۸/۲۴ درصد کارمند تمام وقت در یک شرکت خصوصی۱/۱۷ درصد کارمند پاره‌وقت، ۱درصد بیکار، ۶/۷ درصد خانه‌دار و ۴/۱۳ درصد کارفرما بودند. در این میان مهمترین انگیزه‌ها و اهداف زنان کارآفرین ایرانی به ترتیب اولویت عبارتند بودند از رضایت شخصی، اثبات شایستگی‌های خود، کمک به دیگران، داشتن قدرت و موقعیت اجتماعی برتر و استقلال مالی. اما در فرانسه مشاهده شد که خانمها به دنبال استقلال، ارضای شخصی، کمک به اقتصاد و ایجاد شغل هستند. در یک تحقیق دیگر، اهداف و انگیزه‌های خانمها عبارت بود از شناخت فرصت، بدست آوردن پول و لذت بردن از کار.برای خانمهای اسراییلی مانند بسیاری از کشورهای اروپایی و آمریکایی سه انگیزه توفیق طلبی، استقلال و پول به ترتیب بر عملکرد آنها اثر مثبت داشت. در آمریکا دوانگیزه اصلی برای زنان کارآفرین عبارت بودند از ارضای شغلی و توفیق طلبی. در حالیکه دو انگیزه اصلی خانمهای سنگاپوری برای کارآفرین شدن علاقه به کسب پیروزی و واقع‌بینی بود.

نوع کسب و کارهای ایجاد شده توسط زنان کارآفرین ایرانی، ۴۴درصد تولیدی و ۵۶ درصد خدماتی می باشد. در مطالعه ادبیات کارآفرینی زنان مشاهده شد که زنان کسب و کار خود را بیشتر در زمینه کارهای خدماتی ایجاد می کنند. در همین رابطه در مطالعه ای که در سه کشور نروژ، زلاندنو و انگلستان صورت گرفته، زنان در مقایسه با مردان بسیار راغب تر به کسب و کارهای خدماتی هستند. این نسبتها، ۵۴ درصد در مقابل ۱۱ درصد در نروژ، ۵۶ درصد در مقابل ۹ درصد در زلاند نو و ۴۵ درصد در مقابل ۴ درصد در انگلستان بوده است.

در اسرائیل نیز اکثر کسب و کارهای ایجاد شده توسط زنان، خدماتی و در اولویت بعدی تولیدی بوده است. همچنین زنان بیشتر کارهای سنتی را انتخاب می‌کنند. به طور مثال در ترکیه زنان بیشتر در کارهای سنتی مانند آرایشگری و خیاطی کسب و کار ایجاد کرده‌اند. در تحقیقی که در دو ایالت امریکا صورت گرفته، مشاهده شده است که ۴۲ درصد کارهای سنتی در دست زنان است، در حالیکه ۱۷ درصد کارهای غیر سنتی توسط زنان اداره می‌شود. اما در ایران، کسب و کارهای زنان در انواع مختلف مشاهده می‌شود. ۳۹ درصد در فعالیت‌های فرهنگی _ هنری _ آموزشی، ۱۴درصد در صنایع غذایی، ۶ درصد در حمل و نقل، ۴ درصد در بازرگانی، ۴ درصد در تولید و آموزش بافت فرش و۴ درصد نیز در خدمات مشاوره‌ای فعالیت دارند. زنان کارآفرین، مهمترین مشکلات خود در زمان راه‌اندازی کسب و کار را تشریفات زاید اداری، قوانین دست و پاگیر، گرفتن مجوزها، تأمین منابع مالی، و تبعیض بر شمرده‌اند.

● نتیجه گیری و پیشنهادات

در این مقاله ابتدا ضرورت توسعه کارآفرینی در میان زنان و دختران دانشگاهی تشریح گردیده سپس اثرات اقتصادی کارآفرینی زنان در جهان بازگو شد. پس از بیان وضعیت کارآفرینی زنان در ایران، تحقیق انجام شده در این زمینه معرفی و نتایج کلی بدست آمده از این تحقیق ارائه گردید.

حال پس از انجام پردازشهای آماری با استفاده از نرم افزار SPSSو تحلیل نتایج، با استناد به نتایج بدست آمده، راهکارهای ذیل جهت توسعه کارآفرینی زنان و دختران دانشگاهی ایران پیشنهاد می‌گردد:

▪ تقویت انگیزه کارآفرینی در زنان و دختران دانشگاهی

▪ ترویج فرهنگ کارآفرینی در میان زنان و دخترانخصوصاً دانشگاهیان

▪ ارائه آموزشهای تخصصی و کاربردی در زمینه کارآفرینی

▪ پرورش خلاقیت از دوران کودکی

▪ معرفی الگوهای موفق زنان کارآفرین

▪ حمایت از زنان کارآفرین در مرحله راه‌اندازی کسب و کار

▪ معرفی فرصتهای کارآفرینی زنان خصوصاً در دانشگاهها

▪ اصلاح سیاستها و قوانین موجود در جهت حمایت از کارآفرینی زنان

▪ تدوین سیاستهای جدید در حمایت از زنان کارآفرین

▪ تقویت تشکلهای زنان کارآفرین

▪ ایجاد مراکز رشد کارآفرینیزنان

▪ اعطای تسهیلات مناسب به صاحبان ایده های خلاق

نویسنده : زهرا آراستی