زبان روشن آمارها و غیبت بخش خصوصی

سه جایزه در هر جشنواره ای معرف هویت و مشخص كننده نوع و اهداف جشنواره است جایزه بهترین فیلم, بهترین كارگردانی و بهترین فیلمنامه, این سه جایزه كه در همه جشنواره های بین المللی مشترك است تعیین كننده ترین جوایز هر جشنواره ای محسوب می شود

این جوایز معمولاً خط و سمت و سوی جشنواره را روشن می كند.جایزه ویژه هیات داوران معمولاً جایزه ی دلی این هیات است كه خارج از ملاحظه اهداف كلی جشنواره به فیلمی داده می شود.تاكنون جشنواره فیلم فجر، ۲۲ دوره را پشت سر گذاشته كه منهای دوره اول ۱۳۶۱ كه به فیلمی جایزه نداده است در ۱۸ دوره به ۱۸ فیلم سیمرغ بلورین و در ۳ دوره از چند فیلم تقدیر كرده است. بدون احتساب فیلم های تقدیر شده در سه دوره چهارم، ششم و دوازدهم از ۱۸ فیلم باقی مانده ۱۳ فیلم برگزیده توسط كارگردانان نسل دوم كارگردانان بعد از انقلاب ۲ فیلم توسط كارگردانان نسل میانه حسن محمدزاده و علی رضا داوودنژاد و ۳ فیلم توسط كارگردانان نسل اول داریوش مهرجویی و بهمن فرمان آرا ساخته شده اند. از نسل دوّم «ابراهیم حاتمی كیا» با ۳ فیلم مهاجر، از كرخه تا راین و آژانس شیشه ای ، رسول ملاقلی پور و مجید مجیدی با ۲ فیلم بیشترین سیمرغ بلورین بهترین فیلم را گرفته اند و از نسل اول بهمن فرمان آرا با ۲ فیلم بوی كافور عطر یاس و خانه ا ی روی آب بالاتر ایستاده است كه در دادن یك جایزه از این دو جایزه خانه ای روی آب مجید مجیدی به عنوان داور موثر بوده است. از ۱۸ فیلم برگزیده ۹ فیلم در گونه ی ملودرام اجتماعی ۴ فیلم جنگی، ۲ فیلم كمدی اجتماعی یك فیلم ملودرام خانوادگی مترسك یك فیلم تاریخی، سیاسی در مسیر تندباد و یك فیلم تاریخی، دینی روز واقعه بوده است. ۱۰ فیلم از ۱۸ فیلم برگزیده توسط بخش دولتی و ۸ فیلم توسط بخش خصوصی تهیه شده است كه در تمامی این ۸ فیلم بخش خصوصی، دولت با پرداخت وام بدون بهره و سرمایه گذاری مشترك دخیل بوده است. از ۱۸ فیلم برگزیده، ۶ فیلم جزو فیلم های پرفروش سال تولید خود بوده اند، ۶ فیلم در رده فیلم هایی با فروش متوسط و ۶ فیلم در رده فیلم های كم فروش. تمامی ۱۸ فیلم برگزیده جزو فیلم های داستانگو محسوب می شوند كه به نوعی داستان تعریف كرده اند. بررسی آماری ۱۸ فیلم برگزیده نشان می دهد كه چهره های شاخص بخش خصوصی و در واقع تنه اصلی این بخش كه در تركیب شورای مركزی اتحادیه هویت پیدا می كند، فیلم برگزیده نداشته است. اگر تهیه كننده روز واقعه مرتضی شایسته است ولی تمامی سرمایه آن توسط بنیاد سینمایی فارابی پرداخت شده است و روز واقعه فیلم هدایت فیلم و محصول فكری و ذهنی شایسته ها محسوب نمی شود. هرچند منوچهر محمدی اكنون در شورای مركزی اتحادیه حضور دارد ولی او و هارون یشایابی كه هردو تهیه كننده دو فیلم شاخص و برگزیده جشنواره هستند خارج از مدار و تركیب سنتی اتحادیه قرار می گیرند و معرف بخش خصوصی فهمیده و با شعورند كه به تولید با ذهنیت كمپانی می اندیشند اما بیشتر متكی به كمك های نقدی دولت حركت می كنند. در ۲۲ دوره جشنواره منهای دوره اول در ۲۱ دوره، ۲۱ كارگردان سیمرغ بلورین گرفته اند كه چون به ۳ كارگردان دوبار سیمرغ داده شده است، تعداد كارگردانهای جایزه گرفته ۱۸ نفرند كه در ۲۱ دوره ۲۱ جایزه گرفته اند. از این ۱۸ كارگردان ۱۳ كارگردان متعلق به نسل دوم و بعد از انقلابند، یك كارگردان سیروس الوند متعلق به نسل میانه و ۴ كارگردان متعلق به نسل اول. داریوش مهرجویی از نسل اول با ۲ فیلم، كیانوش عیاری و مجید مجیدی از نسل دوم با ۲ فیلم آمار بیشترین سیمرغ را به خود اختصاص می دهند.۷ كارگردان از نسل دوم كارشان را در قبل از انقلاب با دستیاری در فیلم بلند یدالله صمدی، بزرگ نیا، واروژ كریم مسیحی سینمای آزاد ساخت فیلم كوتاه كیانوش عیاری كانون پرورش فكری كودكان و ساخت فیلم كوتاه كیومرث پوراحمد شروع كرده اند. ۶ كارگردان دیگر نسل دوم احمدرضا درویش، رضا میركریمی، مجید مجیدی، ابراهیم حاتمی كیا، رسول ملاقلی پور و محسن مخملباف هیچ سابقه كاری در قبل از انقلاب ندارند و بدون سابقه ای و تجربه ای در زمینه های دیگر فیلمسازی در قبل از انقلاب بعد از انقلاب كارشان را شروع كردند. از ۱۸ كارگردان ۲ كارگردان متولد ۱۳۱۹ هستند. ۵ كارگردان متولد وسط و آخر دهه ۲۰ و ۱۱ كارگردان دیگر متولد اول و آخر دهه ۳۰، ۳ كارگردان خارج از كشور تحصیل كردند، یكی در وین سینایی ۲ نفر در آمریكا مهرجویی و فرمان آرا كه از این ۳ نفر فقط یك نفر در رشته كارگردانی سینما تحصیل كرده است فرمان آرا و ۲ نفر دیگر تحصیلات غیر سینمایی دارند. ۹ كارگردان تحصیلات سینمایی داخل كشور دارند و ۶ كارگردان بالاتر از دیپلم تحصیل نكرده اند اگر به كسی نگویید یكی از این ۶ كارگردان كه كارگردان شاخص و خوبی هم هست دیپلم هم ندارد . از ۲۱ فیلمی كه سیمرغ بهترین كارگردانی گرفتند، ۳ فیلم جنگی، ۲ فیلم برای كودكان، ۲ فیلم كمدی اجتماعی و ۱۴ فیلم ملودرام اجتماعی هستند. ۸ فیلم از این ۲۱ فیلم تولید بخش خصوصی است، ۶ فیلم محصول همكاری بخش خصوصی و دولتی و ۷ فیلم توسط دولت تولید شده است. در بخش سیمرغ كارگردانی ۲ تهیه كننده تنه بخش خصوصی با ۴ فیلم حضور دارند كه مجید مدرسی با ۲ فیلم پرده آخر و یكبار برای همیشه، علی اكبر عرفانی با فیلم نرگس و مرتضی شایسته با فیلم بوی كافور عطر یاس. چند كارگردان هم در تولید اثرشان سهیم و شریك بودند و در واقع تهیه كننده محسوب می شوند. صمدی در «مردی كه زیاد می دانست»، عیاری در «تنوره دیو»، بنی اعتماد در «نرگس»، مهرجویی در «هامون»، پوراحمد در «خواهران غریب»، فرمان آرا در «خانه ای روی آب»، رضا میركریمی در «اینجا چراغی روشن است»، و رسول صدر عاملی در «من ترانه ۱۵ سال دارم». در ۲۲ دوره جشنواره فیلم فجر باز منهای دوره اول كه در هیچ رشته ای جایزه داده نشد، در دو دوره دیگر نیز جشنواره سوم و ششم سیمرغ بلورین در رشته فیلمنامه نویسی به كسی داده نشده است. بنابراین در ۲۱ دوره ۱۹ سیمرغ تقسیم شده است كه داریوش مهرجویی با ۲ سیمرغ نفر اول است. از این ۱۹ سیمرغ فقط ۳ سیمرغ نصیب فیلمنامه نویس مستقل با هویت فیلمنامه نویسی شده است.اصغر عبداللهی خانة خلوت مقصودی لیلی با من است و پیمان قاسم خانی مارمولك كه دو فیلم از این سه فیلم یكی از بهترین فیلم های كارگردان آن محسوب می شود، مهدی صباغ زاده خانه خلوت و كمال تبریزی لیلی با من است . از این ۱۹ فیلم ۱۰ كارگردان مولف كه به عنوان فیلمنامه نویس هم معروفند ۶ كارگردان كه معمولاً كار مشترك با فیلمنامه نویس دیگر انجام می دهند و یك داستان نویس مرادی كرمانی سیمرغ فیلمنامه گرفته اند. در این آمار ما دو فیلمنامه نویس «ترانه» را دوبار حساب كردیم و كامبوزیا پرتوی و صدر عاملی را در ۲ جا به حساب آوردیم. از این ۱۹ سیمرغ ۱۴ فیلمنامه نویس نسل دوم، یك فیلمنامه نویس نسل میانه علی رضا داوودنژاد و ۳ فیلمنامه نویس نسل اول حضور دارند داریوش مهرجویی، بهرام بیضایی و خسرو سینایی . بازهم نوع ملودرام اجتماعی بیشترین آمار را در سیمرغ فیلمنامه به خود اختصاص می دهند. و بعد از آن كمدی اجتماعی با ۲ فیلم، ملودرام خانوادگی، تاریخی اجتماعی، كودك و جنگی هركدام با یك فیلم در رده بعدی قرار می گیرند. سگ كشی بهرام بیضایی من ترانه ۱۵سال دارم پرتوی – صدر عاملی دوزن تهمینه میلانی آژانس شیشه ای حاتمی كیا روسری آبی بنی اعتماد آپارتمان شماره ۱۳ صمدی سارا مهرجویی ، هامون مهرجویی بای سیكل ران مخملباف پدربزرگ مجید قاری زاده شیرسنگی جعفری جوزانی لیلی با من است مقصودی و مارمولك پیمان قاسم خانی ، فیلمنامه پرفروش محسوب می شوند كه در این بین «مارمولك» با یك فروش استثنایی در صدر جدول می ایستد. غیرحرفه ای ترین جایزه داده شده در بخش فیلمنامه تیك تاك نوشته مرادی كرمانی و علی طالبی است آن هم در سالی كه مهدی فخیم زاده با همسر حضور داشته است. در بخش فیلمنامه بخش خصوصی با ۱۵ فیلم ركورددار است و بخش دولتی فقط ۴ فیلم دارد. دو فیلم در سه رشته با هم جایزه گرفته اند بچه های آسمان و آژانس شیشه ای . داریوش مهرجویی برای هامون، محسن مخملباف برای بای سیكل ران و صدر عاملی برای من ترانه… هر دو جایزه كارگردانی و فیلمنامه را گرفته اند. بررسی آمار فوق نشان می دهد:

۱ – تنه اصلی بخش خصوصی كه در تركیب شورای مركزی اتحادیه همیشه هویت پیدا می كرده است در تمامی دوره ها برای سه جایزه اصلی جدی گرفته نشده است. از زاویه دیگر هم می توان به این نتیجه رسید كه تنه بخش خصوصی تابه حال نتوانسته فیلم شاخصی برای جشنواره بسازد و به جریان غالب در این جشنواره تبدیل شود. در تمامی دوره ها فیلم های تهیه كننده های شاخص این تنه در بخش مرور بر سینمای ایران و این آخری بخش مهمان حضور داشتند. فقط در چند مورد استثنایی تهیه كننده های شاخص این تنه در بخش مسابقه حضور داشتند و جایزه ای غیر از جوایز اصلی گرفته اند. در تحلیلی دیگر می توان به این نتیجه رسید كه اگر جشنواره از ابتدا فیلم های تولید شده توسط تنه بخش خصوصی را جدی می گرفت و با اغماض به این بخش هویت بیشتری می داد و حق كشی نمی كرد شاید تنه بخش خصوصی در پروسه تولید رشد كیفی بیشتری می كرد. به عنوان مثال فیلم های دبیرستان، دیوانه وار، شب حادثه، آواز تهران، بهشت پنهان، جایشان قسمت مرور نبود. این فیلم ها در مقایسه با فیلم های بخش مسابقه دوره خودشان جایگاه بهترین داشتند. مثال های دیگری هم در این مورد هست كه حافظه نگارنده، یاری نمی كند.اگر بخش خصوصی با هویت می خواهیم همان قدر كه ما از آنها در پالایش فكر و تغییرات از آنها انتظار داریم انتظار آنها را نیز باید مد نظر قرار دهیم.

۲ – اگرچه در كلیت جشنواره در ۳ جایزه اصلی به سینمای داستانگو با ساختار حرفه ای توجه بیشتری نشان داده است، و این جهت گیری كلی قابل رویت است، اما در مواردی حق سینمای حرفه ای و فیلمساز حرفه ای ضایع شده است. «كشتی آنجلیكا» در جشنواره هفتم، «عروس» در جشنوار نهم، «همسر» در جشنواره دوازدهم، لیلا در جشنواره پانزدهم و مومیایی ۳ در جشنواره هیجدهم.

۳ – گرچه اسامی ناصر تقوایی و بهرام بیضایی در لیست كارگردانی كه سیمرغ گرفته اند نیست ولی هردو جایزه دلی ویژه هیات داوران را گرفته اند. ناصر تقوایی دو بار برای «ناخدا خورشید» و «كاغذ بی خط» و بهرام بیضایی یك بار برای «مسافران». از این نسل فقط «مسعود كیمیایی» در جشنواره فیلم فجر جایی نداشته است.تا آنجایی كه حافظه نگارنده یاری می كند مسعود كیمیایی فقط یك بار برای اعتراض به عنوان كارگردان كاندید شده است. و شاید یك بار برای فیلم سرب . فیلم های او تابه حال جوایز فرعی را گرفته اند. ولی خودش هنوز نتوانسته در سه جایزه اصلی و جایزه ویژه هیات داوران جایی داشته باشد. نقل یك خاطره شاید به جمع بندی این مطلب كمك كند. وقتی در جشنواره هفتم فیلم «كشتی آنجلیكا» ساخته اول محمد بزرگ نیا به نمایش درآمد من و منتقدان بسیاری شیفته آن شدیم و به عنوان یك فیلم خوش ساخت داستانگو و الگو برای سینمای بدنه پشت آن موضع گرفتیم. وقتی كاندیدای آن سال منتشر شد ما به دفتر جشنواره اعتراض كردیم. خدابیامرز «ری پور» در مخالفت با ما «كشتی آنجلیكا» را تقلیدی ناشیانه از فیلم های دریایی آمریكایی معرفی كرد و در عوض از «نار و نی» به عنوان فیلم شاخص جشنواره دفاع كرد. بعد از آن من و منتقدان شیفته فیلم تصمیم گرفتیم لابی كنیم و در مراسم جوایز منتقدان كه در آن زمان توسط مجله فیلم اداره و اجرا می شد كشتی آنجلیكا را بالا بیاوریم. لابی پنهانی ما موثر واقع شد و «كشتی آنجلیكا» در مراسم منتقدان در كنار «باشو غریبه كوچك» فیلم منتخب منتقدان شد. سال ۷۸ در جشنواره هجدهم «محمد بزرگ نیا» داور شد و برخلاف تصور ما با دادن همه جوایز به بوی كافور عطر یاس سینمای حرفه ای و فیلم های حرفه ای این سینما را كه در آن جشنواره با مومیایی ۳، اعتراض و متولد ماه مهر هویت پیدا می كرد نادیده گرفت.