سنت و بازار

هایک در بخش آخر کتاب «خود بزرگ بینی مصیبت بار» The Fatal Conceit که تحت عنوان «مذهب و محافظان سنت» آن را ارائه می دهد بر نقش سنت در حفظ بازار تاکید می کند Hayek,۱۹۸۸

هایک در بخش آخر کتاب «خود بزرگ‌بینی مصیبت بار» (The Fatal Conceit) که تحت عنوان «مذهب و محافظان سنت» آن را ارائه می‌دهد بر نقش سنت در حفظ بازار تاکید می‌کند(Hayek،۱۹۸۸).

مساله محوری آن است که از منظر‌ هایک سنت محصولی را به دست می‌دهد که بازار از آن بهره می‌برد. از این رو در اینجا هم وی بازار را نتیجه یک فرآیند تاریخی و خود تکوین می‌بیند آنچنان که سنت نیز این گونه حادث می‌شود. از همین رو است که پیروان افراطی مکتب اتریشی بازاری را که محصول سیاست‌های دولتی در زمینه خصوصی سازی باشد بازار حقیقی نمی‌دانند و‌ای بسا نظام اقتصادی را آزاد می‌پندارند که از دل بازار واقعی (بخوانید سنتی) و با پیشرفت و گسترش آن بیرون آید. فارغ از این نکته، اما تکیه بر سنت پیامی را در دل خود دارد که در اینجا بیشتر به آن می‌پردازیم.

اگر قرار بر این است که اخلاق برآمده از سنت ضامن بازار باشد، بنابراین عواملی خارج از چارچوب آن، باید وجود داشته باشد تا بازار بتواند رشد کند و محور یک اقتصاد شود. حال پرسش این است که وقتی سنت‌ها با یکدیگر متمایز هستند آیا نمی‌توان به این نتیجه رسید که برای بازار سنت یک جامعه بهتر از سنت جامعه‌ای دیگر است یا اساسا سنت و اخلاقیات فلان قوم برضد بازار است؟ این همان انحرافی است که برخی از متفکران مذهبی طرفدار بازار بدان گرفتار آمده‌اند.

به عنوان مثال جاناتان ساکس با استفاده از این بخش کار‌هایک در کتاب «اخلاق و بازار‌ها» (Morals and Markets) سخن از سنت‌ها و دستورهایی در یهودیت می‌زند که می‌تواند موجب بارور شدن بازار و اقتصاد بازار شود(Sacks، ۱۹۹۹) و حتی پا را فراتر از این می‌گذارد و معتقد می‌شود اخلاق و سنت منتج از بازار نه تنها مکفی برای ادامه حیات آن نیست، بلکه باعث انحراف از آن نیز می‌شود، زیرا آنچنان که وی مدعی است، قدرت‌های بازاری می‌تواند به ضد سنت بدل شود و به این شکل بازار زیر پای خود را خالی می‌کند. وی اذعان دارد که ‌هایک به این نتیجه نرسیده است و تنها سوسیالیسم را خطری برای سنت می‌دانسته، اما امروز اگر خط استدلال‌ هایک را ادامه دهیم می‌توانیم به این نتیجه برسیم که بازار به ضد خود از طریق سنت بدل شود. وی بحث می‌کند که وقتی در دنیای مدرن بازار اهداف مادی را برای بازیگرانش ترسیم می‌کند عملا سنت و ارزش‌های آن از بین رفته و اخلاقی باقی نمی‌ماند تا بازار بر آن استوار باشد.

● سنت ‌هایکی و سنت قدسی

آیا این طرفدار مذهبی ‌هایک به مساله‌ای اشاره می‌کند که قابل دفاع در اندیشه ‌هایکی است؟ نظریه پروفسور ساکس می‌تواند با بازشناسایی سنت از منظر‌ هایک قابل ارزیابی باشد. از منظر وی سنت به دست نیروهای خود تکوین در طول تاریخ به دست انسان امروزی می‌رسد، اما ریشه آن می‌تواند از منبعی ماوراء‌الطبیعه یا غیر آن باشد. اما مساله مهم‌تر که در کار ‌هایک مستتر است آن که گویی وی سنت حامی بازار را یک مجموعه جهان‌شمول می‌داند، مجموعه‌ای که در تمامی سنت‌های جوامع و مذاهب مختلف می‌تواند وجود داشته باشد. به این معنا سنت مورد اشاره ‌هایک امری است که با آزمون و خطا در زندگی انسان‌ها رشد کرده و حتی می‌توان گفت به نوعی هم در حیطه بازار تکوین یافته است. در واقع از آنجا که بازی میان عاملان بازار یک بازی تکراری و بدون پایان است، اخلاق و الزاماتی در آن ماندگار می‌شوند که ضامن حیات بازار باشد. احترام، صداقت، درستی، امانت و... آن اخلاق ماندگار در سنن مختلف و ضامن بازار است. بنابراین شاید این اخلاق تنها در بازار شکل نگیرد؛ اما خود بازار اخلاق و سنت‌هایی را که برای باروریش بدان نیاز دارد در دل خویش رشد می‌دهد.

بدین شکل این گونه که ساکس تکامل سنت را خارج از چارچوب بازار می‌داند و نگران است که دستاوردهای بازار، سنت را تحت‌شعاع قرار دهد و دیگر خود نتواند از اخلاق منتج از سنت بهره برد ابدا نمی‌تواند با دیدگاه ‌هایک قابل توجیه باشد. فراتر از این، اگرچه ‌هایک در مورد منشا اولیه سنت بی‌تفاوت است، اما ساکس به عنوان یک فیلسوف مذهبی، بر سنت قدسی تاکید دارد. البته به طور ذاتی انتقادی از دید‌هایکی بر آن نیست، اما مشکل از آنجا آغاز می‌شود که ارزش این سنت به علت اتکا بر منبع قدسی بر بازار چیرگی می‌یابد و در واقع اقتصاد بازار متهم می‌شود که می‌تواند ارزش‌ها و اخلاق سنت را از بین ببرد.

هر چند فهم این بخش از کار ‌هایک مشکل است، اما اگر بر این اصول اتکا کنیم که اولا سنت مورد اشاره ‌هایک جهان‌شمول است و ثانیا بازار خود عرصه‌ای برای رشد سنت‌های مورد نیاز خویش است آنگاه نمی‌توانیم بیم طرفداران مذهبی اقتصاد آزاد را برتابیم که مدعی هستند بازار می‌تواند سنت قدسی اخلاق مشمول آنکه مورد نیاز اقتصاد بازار است را چنان تغییر دهد که خود اقتصاد بازار را از بین برد. در واقع شاید بازار سنت قدسی را به چالش بکشد اما اگر سنت را به عنوان آزمون و خطای متداوم بپذیریم نباید ترسی به خود راه دهیم که اگر جامعه انسانی به اشتباه از امری دور شود خود باز بدان برخواهد گشت. البته نمی‌توان این امر را هم کتمان کرد که‌ هایک بر مذهب و مروجان آن در جهتی که بدان اشاره شد تاکید دارد، اما نمی‌توان از این مطلب به این نتیجه رسید که اگر با صرف آزادی افراد و محوریت بازار ارزش‌هایی در جامعه رشد یابد که با سنت قدسی هماهنگی ندارد از دیدگاه ‌هایک باید برای بازار محدودیتی ایجاد کرد که به باز تولید ارزش‌های خود نپردازد. بدین اعتبار شاید با دیدگاه‌ هایکی بتوان از مذهب دفاع کرد، اما نمی‌توان با آن بازار و آزادی عاملان را فدای سنت کرد.

پویا جبل عاملی

منابع:

Hayek، F. A. (۱۹۸۸)، The Fatal Conceit: The Errors of Socialism، London: Routledge.

Sacks، J. (۱۹۹۹)، Morals and Markets، London: The Institute of Economic Affairs.

Rastak.com