معرفی دكتر هدایت تاجبخش پدر تاكسیدرمی ایران

دكتر هدایت تاجبخش از اولین پایه گذاران فن تاكسیدرمی در ایران است وی در سال ۱۳۱۹ در تهران متولد شد و تحصیلات خود را در رشته تاكسیدرمی با درجه دكتری و با موضوع بافت شناسی حیوانات وحشی از آمریكا دریافت كرد و هم اكنون در كارگاه تاكسیدرمی موزه طبیعت و حیات وحش ایران واقع در منطقه دارآباد تهران مشغول به كار است

احتمالا بسیاری از شما حیوانات خشك شده یا تاكسیدرمی شده را بر دیوار منازل یا موزه‌های حیات وحش تماشا كرده‌اید. اما تا به حال فكر كرده‌اید كه این مجسمه‌های زیبا و به ظاهر واقعی چه مراحلی را طی می‌ كنند یا اصلا چه كسی آنها را با این مهارت و هنرمندی به این صورت در آورده تا سال‌ها همچون شی زینتی در معرض نمایش گذاشته شوند؟

دكتر هدایت تاجبخش از اولین پایه‌گذاران فن تاكسیدرمی در ایران است. وی در سال ۱۳۱۹ در تهران متولد شد و تحصیلات خود را در رشته تاكسیدرمی با درجه دكتری و با موضوع بافت‌شناسی حیوانات وحشی از آمریكا دریافت كرد و هم اكنون در كارگاه تاكسیدرمی موزه طبیعت و حیات وحش ایران واقع در منطقه دارآباد تهران مشغول به كار است.

تاكسیدرمی مركب از دو واژه یونانی تاكسیز (taxis) به معنی آراستن و درما (Derma) به معنی پوست است و در واقع فن و هنری، در زمینه پوست آرایی، پوست آمایی و دركل مجسمه‌سازی حیوانات مرده یا شكاری به شمار می‌آید.

نخستین گام‌های تاكسیدرمی برای بازسازی پرندگان در قرن هفدهم در هلند صورت گرفته و امروزه قدیمی ترین گونه تاكسیدرمی شده موجود یك كرگدن است كه در موزه جانور‌شناسی فلورانس ایتالیا نگهداری می ‌شود. در این تاكسیدرمی جانوران با تشكیل موزه جانور‌شناسی دانشكده كشاورزی كرج و به همت شادروان جلال افشار شكل گرفت.

از نیمه دهه ۱۳۲۰ ه.ش به بعد نیز موزه دانشكده علوم دانشگاه تهران (موزه فاطمی) و بخش جانور‌شناسی موسسه تحقیقات آفات و بیماری‌های گیاهی از پیشگامان تاكسیدرمی جانوران در ایران و ادامه دهنده راه افشار بودند. بعد از تاسیس سازمان محیط زیست، هدایت تاجبخش در سال ۱۳۴۷ با اتكا به روش‌های نوین علمی به این امر مبادرت كرد و تا به امروز، تنها موسسه مجاز ایران برای انجام تاكسیدرمی حیوانات است. وی كه به این فن عشق می ‌ورزد و تمام سعی اش را برای تداوم حرفه‌ای آن در ایران انجام می ‌دهد ، دلیل روی آوردن خود را به تاكسیدرمی حیوانات چنین بیان می ‌كند: «توجه به طبیعت و شكار از قدیم در خانواده ‌ما وجود داشت و از آنجا كه ما یكی از خاندان‌های مربوط به قاجار هستیم، شكار كردن به عنوان تفریح و سرگرمی در میان افراد خانواده دنبال می ‌شد. من و برادرم از دوران نوجوانی به همراه پدر و عمویم به شكار می ‌رفتیم و حیوانات شكاری را خشك می ‌كردیم تا اینكه به این فكر افتادیم این كار را از حالت تفریحی خارج كنیم و به صورت حرفه‌ای در‌آوریم.» و تنها یك مشوق لازم بود تا این برادران علاقه‌مند به حرفه نه چندان آشنا و پر طرفدار تاكسیدرمی كشیده شوند: «اتفاقا هنگامیكه پدرم در لرستان راهنمای گروه هیات علمی ویلیام استریت بود ، بسیاری از شكارهای من و برادرم مورد توجه این هیات ۳۰ نفره قرار گرفت و با حمایت و راهنمایی آنها تشویق شدیم به آمریكا برویم ، دوره‌های تاكسیدرمی را فرا بگیریم. سال ۱۳۴۱ همراه برادرم به شیكاگو، سیاتل و بعد واشنگتن رفتم و دوره‌های مربوط به این رشته از جمله طراحی ، عكاسی ، مجسمه‌سازی ، آناتومی حیوانات ، زیست ، شیمی و دیوراما (اقلیم‌سازی) را در موسسه برادران جونس گذراندم.»

تاجبخش كه اكنون استاد دانشگاه آزاد اسلامی است پس از بازگشت به ایران فعالیت جدی خود در این زمینه را پی گرفت: «سال ۱۳۴۶ به ایران برگشتم و با همكاری كانون شكار وقت شروع به فعالیت كردم تمام حیوانات تاكسیدرمی شده در این موزه ، موزه تاریخ طبیعی و پردیسان متعلق به من و دستیارانم است و اكثر این شكارها را نیز خود من یا دوستانم انجام داده‌ایم.»

دستیاران استاد معمولا از دانشجویانی هستند كه به صورت كارآموز دوره‌های مربوط را فرا می ‌گیرند و پس از ۱۰- ۸ سال به صورت حرفه‌ای به مهارت لازم می ‌رسند. البته باید این نكته را یادآور شد كه رشته تاكسیدرمی فعلا در كشور وجود ندارد و با همت ایشان و همكارانشان، دانشگاه آزاد سعی در تصویب آن در مقطع كارشناسی ارشد دارد و در مقطع كارشناسی نیز دانشجویان دانشكده مهندسی محیط زیست طی دوران تحصیلشان چند واحد را به این نام می ‌گذرانند كه اكثر علاقه ‌مندان به این حرفه از میان همین دانشجویان هستند.

كارگاه تاكسیدرمی قسمتی از موزه حیات وحش ایران و محل فعالیت و كار دكتر تاجبخش است. بازدید‌كنندگان در آنجا با چگونگی فن حفظ و نگهداری موجودات به صورت غیر زنده آشنا می شوند.

همچنین در این قسمت ساخت دیوراما ما كه شبیه ه‌سازی موجودات تاكسیدرمی شده در محیط زیست طبیعی آنهاست انجام می ‌شود. این كارگاه شامل قسمت‌های تاكسیدرمی پرندگان ، پستانداران ، خزندگان ، آبزیان، حشرات ، ماهی‌ها و سخت پوستان است.

اگر به اتاق انتهایی این سالن سری بزنید ، می ‌توانید از نزدیك چگونگی كار روی حیوانات را تماشا كنید. ابتدا از بدن حیوان عكس می ‌گیرند و بعد قسمت‌های مختلف بدن جانور را اندازه‌گیری و مشخصات ظاهری آن را یادداشت می ‌كنند. پس از جدا كردن پوست از بدن حیوان آن را نمك سود می ‌كنند تا بهتر نگهداری شود و در مرحله بعد با استفاده از آب و مواد شیمیایی چون نمك ، سولفات آلومینیوم ، بی ‌كربنات سدیم، فرمالین ، اسید سولفوریك ، اسید فرمیك و روغن دباغی پوست را برای خشك كردن آماده می ‌كنند.

در آخرین قسمت پوست دباغی شده را روی قالب فایبرگلاس می ‌چسبانند. البته كار به همین جا ختم نمی ‌شود و خشك كردن كامل حیوانات ، در زمان‌های متفاوتی انجام می ‌پذیرد. برای مثال پستانداران ۴ _ ۳ ماه و پرندگان ۲۰ روز زمان لازم دارند تا به صورت نهایی كه شما در ویترین‌ها می‌بینید ، در‌آیند.

البته این نكته را هم نباید فراموش كنید كه محل نگهداری حیوانات تاكسیدرمی شده باید تمیز و ضدعفونی شده باشد و رطوبت و درجه حرارت سالن‌ها بین ۲۵ _ ۱۸ درجه سانتی گراد تنظیم شود تا انقباض و انبساط ناشی از سرما و گرما به پوست حیوانات لطمه‌ای نزند.

از دیگر بخش‌های جالب كه به همت دكتر هدایت تاجبخش و گروهی از استادان رشته‌های دیگر مثل علامه‌جعفری و دكتر میثمی (زمین‌شناس) بنا شده ، سالن زمین ‌شناسی است این سالن یكی از بخش‌های جالب توجه برای نوجوانان و دانش‌آموزانی است كه از موزه بازدید می ‌كنند.

دكتر تاجبخش زمین شناسی را چنین توضیح می ‌دهد: «در این سالن مناظری از دوران‌های مختلف زمین شناسی به صورت دیوراما به نمایش درآمده. با استفاده از نظریه دانشمندان بزرگی چون هابل و انیشتین هشت دیوراما ساختیم و هر قسمت را با آیات قرآنی مربوط به آن دوران تطبیق دادیم. مثلا اولین مرحل پیدایش حیات دوره بیگ نبگ است كه جهان از گازهای مختلف تشكیل شده بود و آن را با این آیه قرآن تطبیق دادیم كه می ‌فرماید: «جهان زاده شد كه از گاز و دودی بیش نبود.» در سالن‌های مربوط به تاكسیدرمی حیوانات آنچه پس از مدتی توجه بازدید‌كننده‌ها را به خود جلب می‌كند ، قفس‌های بی ‌شمار پرندگان زنده است ، كه با آوازهای خود فضای سالن را پر كرده‌اند. گویا دكتر تاجبخش دوست ندارد ، تمام مدت نظاره ‌گر حیوانات مرده باشد ، و جالب‌تر اینكه حتی در منزل شخصی ‌اش ، هم نمونه‌ای از حیوانات تاكسیدرمی شده ، نگهداری نمی ‌كند.

http://www.chn.ir/News: خبرگزاری میراث فرهنگی