ضرورت ها و الزامات ترجمه تازه كتاب مقدس

یكی از اشكالات ترجمه های فارسی كتاب مقدس این است كه در آنها از الفاظ عربی به معنای رایج نزد اعراب استفاده شده و اسامی شخصیت های تاریخی و شهرها و مناطق جغرافیایی به صورت متداول نزد عرب زبانان ذكر شده است

سابقه انس و آشنایی مسلمانان و ایرانیان با كتاب مقدس (مشتمل بر عهد عتیق و عهد جدید) به سالیان دور می‌رسد. این انس و آشنایی در پاره‌ای موارد به ترجمه كتاب مقدس هم منجر شده است. با این همه، ترجمه‌های پارسی این كتاب، هیچ گاه عاری از لغزش و نقصان نبوده است. پیروز سیار كه پیش از این، «كتاب‌های قانونی ثانی» را به قلمی پخته و پاكیزه در كسوت زبان پارسی درآورده بود، اینك روی به ترجمه كامل «عهد جدید» آورده است. این مجموعه قرار است در دو جلد به همت نشر نی انتشار یابد.

جلد نخست آن كه اكنون به پایان رسیده و در مراحل فنی است، شامل چهار انجیل به همراه رساله اعمال رسولان خواهد بود و جلد دوم آن در دست ترجمه و آماده سازی است. ترجمه و انتشار این مجموعه كه حجمی بالغ بر ۱۵۰۰ صفحه خواهد داشت، بی‌گمان اتفاق فرخنده‌ای در عرصه دین‌پژوهی به شمار می‌آید و پیداست كه اشتیاق فراوانی در میان مخاطبان متون دست اول دینی خواهد آفرید. آنچه از پی خواهد آمد، بخشی از دیباچه مترجم است كه در باب شیوه و شكل این اثر گران‌سنگ سخن می‌گوید.

برگردان عهد جدید كه دارای مقدمه‌ها، پانوشت‌های تفسیری و ارجاعات حاشیه صفحات است، نخستین ترجمه فارسی عهد جدید است كه با این ملحقات در ایران انتشار می‌یابد. مأخذ این ترجمه، روایت فرانسه كتاب مقدس اورشلیم است۱ كه از دیدگاه بسیاری از صاحب‌نظران، معتبرترین برگردان كتاب مقدس به زبان فرانسه به شمار می‌آید. ترجمه و تحشیه این كتاب مقدس ثمره كار گروهی متشكل از سی و سه عالم برجسته بوده است كه در میان آنها، به نام دانشمندانی همچون پ.دومناش، امیل اوستی و ... برمی‌خوریم.

این ترجمه فرانسه دارای پانوشت‌های تفصیلی و ارجاعات حاشیه صفحات است و در آن برای هر كتاب یا هر دسته كتاب، مقدمه‌ای نگاشته شده كه در آن مباحث مربوط به نسخه‌شناسی و تصحیح متن، محتوای ادبی، زمینه‌های تاریخی، مباحث مربوط به قانون كتاب مقدس و نیز الهیات با دقت تشریح شده است. این كتاب مقدس كه نخستین چاپ آن در ۱۹۵۵ انتشار یافت، تا این زمان بارها تجدید چاپ شده و آخرین متن تجدید نظر شده آن كه مبنای این ترجمه فارسی بوده، در ۱۹۹۸ انتشار یافته است.

مترجم در عین وفادار ماندن به كتاب مقدس اورشلیم و پیروی دقیق از متن آن، برای رفع مشكلات ترجمه، به متن‌های دیگری نیز مراجعه كرده است. در وهله نخست، باید از ترجمه لفظ به لفظ متن یونانی عهد جدید به فرانسه یاد شود كه با عنوان عهد جدید، ترجمه بین سطری یونانی به فرانسه(۲) به چاپ رسیده است. سراسر ترجمه فارسی حاضر با متن مذكور مقابله شده است. در وهله بعد، از ترجمه جامع كتاب مقدس(۳) كمك گرفته شده كه روایتی بین كلیسایی و ثمره كار محققان مذاهب كاتولیك، پروتستان و ارتدكس است. ترجمه‌های فرانسه دیگری كه به آنها مراجعه شده است، عبارتند از كتاب مقدس اوستی(۴)، كتاب مقدس سوگوند(۵)، كتاب مقدس اوستروالد(۶)، كتاب مقدس شوراكی(۷)،ترجمه جدید كتاب مقدس(۸) و كتاب مقدس مجموعه «لاپلئیاد»(۹).

علاوه بر این، روایت‌های فرانسه، ترجمه‌های فارسی كتاب مقدس كه در صد و پنجاه سال اخیر به چاپ رسیده‌اند نیز مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته‌‌اند. این منابع به ترتیب عبارتند از: كتاب مقدس به ترجمه ویلیام گلن و هنری مارتین (۱۸۷۸)، متن تجدیدنظر شده ترجمه پیشین كه متداول‌ترین ترجمه كتاب مقدس در زبان فارسی است (۱۹۰۴)،ترجمه عهد جدید با عنوان مژده برای عصر جدید (۱۹۷۸)،ترجمه تفسیری كتاب مقدس (۱۹۹۵)، انجیل مسیح (بدون تاریخ)، انجیل عیسی مسیح، ترجمه هزاره نو (۲۰۰۳). علاوه بر این، ترجمه‌های كهن‌تری همچون دیاتسرون (سده سیزدهم میلادی)، ترجمه اناجیل اربعه اثر محمدباقر بن اسماعیل حسینی خاتون آبادی (سده دوازدهم قمری)، نیز مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. البته دو منبع اخیر بیشتر از لحاظ تاریخ ترجمه‌های فارسی كتاب مقدس اهمیت دارند.

مترجم چند سال پیش فرصت آن را یافت كه در كتابخانه واتیكان در شهر رم، نسخ خطی ترجمه‌های قدیمی فارسی كتاب مقدس را بررسی كند. این نسخه‌ها كه تعداد آنها كمتر از بیست عدد است، اكثراً به دوره قاجاریه تعلق دارند و استنساخ دو یا سه ترجمه اصلی هستند. یك نسخه از ترجمه خاتون آبادی (دوران صفویه) نیز در این كتابخانه موجود است كه ظاهراً در دوره قاجاریه استنساخ شده است.

در سایر كتابخانه‌های بزرگ اروپا، همچون كتابخانه ملی فرانسه، نیز نسخ خطی دیگری از ترجمه‌های قدیمی كتاب مقدس به زبان فارسی نگهداری می‌شوند. البته بدیهی است كه این منابع صرفاً از لحاظ تاریخ ترجمه‌های فارسی كتاب مقدس اهمیت دارند و برای برگردان‌های امروزی نمی‌توانند به عنوان مأخذ مورد استفاده قرار گیرند.

در این ترجمه تازه، با پیروی دقیق از متن كتاب مقدس اورشلیم، حداكثر كوشش به عمل آمده است تا مفاهیم عهد جدید با حفظ امانت منتقل شود. ذكر مثالی در این خصوص خالی از فایده نیست. نخستین جمله انجیل متی كه سرآغاز عهد جدید است، معمولاً چنین ترجمه می‌شود: «كتاب نسب نامه عیسی مسیح»، با «نسب نامه عیسی مسیح»، یا «شجره نامه عیسی مسیح». در ترجمه‌های فرنگی این جمله نیز اكثراً لفظ genealogie به كار رفته كه به همان معنی نسب نامه یا شجره نامه است.

اما در متن یونانی عهد جدید، جمله خاصی آمده است كه ترجمه دقیق آن چنین است: «كتاب پیدایش (سفر تكوین) عیسی مسیح». محقق فرانسوی، رنه لوارنتن(۱۰) كه صاحب تألیفات متعددی در حیطه مفاهیم كتاب مقدس است، در اثر خود با عنوان دیاتسرون جدید(۱۱)، در تفسیر این آیه چنین می گوید: «در اینجا متی واژه «پیدایش» (Genese) را به كار برده است كه به نخستین فصل كتاب مقدس اشارت دارد؛ همان فصلی كه با سرگذشت خلقت آغاز می‌شود. چرا انجیل نگار در ابتدای دو قطعه نخست انجیل خود (۱‎/۱ و ۱۸) دو بار این لفظ معنی‌دار را تكرار كرده است؟

از آن روی كه القا كند آمدن مسیح سرآغاز «خلقت جدید»ی است كه پیامبران از آن خبر داده‌اند و در مورد دوم، در آیه ،۱۸ به پیدایش انسانی عیسی مسیح اشارت كرده كه نام دیگر او عمانوئیل به معنی «خدا با من» (مت: ۲۳‎/۱) است.»(۱۲) واژه پیدایش در آیه ۱۸ كلاً به «ولادت» ترجمه می‌شود. با شرحی كه ارائه شد، معنی عمیق آیات یاد شده روشن می‌شود و آشكار می‌گردد كه تفاوت «كتاب پیدایش» با «نسب نامه» و «پیدایش (انسانی)» با «ولادت» چه اندازه است. تنها ترجمه فرانسه كتاب مقدس كه در آن به این نكته توجه شده، كتاب مقدس اورشلیم است كه در آن دو جمله مورد بحث چنین برگردانده شده است:

Livre de la genese de Jesus-christ or telle fut la genese de Jesus-christ

پیروز سیار

پی‌نوشت‌ها:

۱‎/La Bible de Jerusalem

۲‎/Nouveau Testament interlineaire grecfrancais

۳‎/Traduction CEcumenique de la Bible

۴‎/La Bible Osty

۵‎/La Bible Segond

۶‎/La Bible Ostervald

۷‎/La Bible Chouraqui

۸‎/La Nouvelle Traduction de la Bible

۹‎/La Pleiade

۱۰‎/Rene Laurentin

۱۱‎/Nouveau Diatessaron

۱۲- رنه لورانتن، دیاتسرون جدید، ص ،۶۸ پانوشت ۱.

۱۳. واژه «اسقف» (و نیز معادل فرانسه آن (eشve^que از لفظ یونانی episkopos به معنی «ناظر» گرفته شده است.

---