از انعقاد خون تا استخوان سازی

«نوزادان نارس محتاج به ویتامین K هستند»

ویتامین K از انواع ویتامین‌های محلول در چربی است که اشکال متفاوتی دارد.

اشکال طبیعی این ویتامین یا به صورت فیلوکینون هستند که به وسیله گیاهان سبز ساخته می‌شوند و به نام ویتامین K۱ نیز موسومند و یا به شکل مناکینون (سری ویتامین K۲) هستند که توسط باکتری‌ها تولید می‌شوند.

یک نوع ترکیب مصنوعی از این ویتامین نیز موجود است که منادیون (ویتامین K۳) نام دارد و می‌تواند توسط کبد برای تولید مناکینون (K۲) استفاده شود البته از نظر اثرات بیولوژیکی، منادیون دو برابر قوی‌تر از اشکال طبیعی ویتامین K۱ و K۲ است.

امروزه علاوه بر نقش‌ مهمی که این ویتامین در لخته شدن خون دارد، مشخص شده که در استخوان‌سازی هم موثر است.

● فرآیندهای متابولیکی ویتامین K

ویتامین K۱ در یک روند وابسته به صرف انرژی در روده باریک جذب می‌شود ولی K۲ و K۳ (مناکینون و منادیون) در روده باریک و کولون (روده بزرگ) توسط انتشار غیرفعال جذب می‌شوند.

جذب تمام ویتامین‌های محلول در چربی، بستگی به وجود مقدار چربی غذایی و البته نمک‌های صفراوی و شیره لوزالمعده دارد.

انواع مختلف ویتامین K که جذب می‌شوند در سیستم لنفاوی به مولکول‌های چربی‌دار واسطه دیگر (شیلومیکرون‌ها) پیوسته و به کبد منتقل می‌شوند.

مقدار کمی ویتامین K در غشاء سلولی در بسیاری از بافت‌ها وجود دارد به‌خاطر نوع متابولیسم ویتامین K حتی وقتی که تنها یک نوع ویتامین K مصرف شود، در بافت‌ها اشکال مختلف ویتامین K یافت می‌شود. اغلب بافت‌ها حاوی فیلوکینون‌ها (K۱) و مناکینون‌ها (K۲) هستند. فیلوکینون‌ها توسط باکتری‌ها قبل از جذب به مناکینون تبدیل می‌شوند. در این حین کوتاه شدن زنجیره‌های جانبی و اکسیداسیون منجر به تولید متابولیت‌هایی می‌شود که از طریق صفرا در مدفوع ترشح شده و دفع می‌گردد. سرعت متابولیسم منادیون بالاتر است و به‌طور عمده به شکل مشتقات فسفات، سولفات و یا گلوکورونید از طریق ادرار دفع می‌شود.

● عملکرد ویتامین K

انواع مواد غذایی که مورد استفاده قرار می‌گیرند حاوی متابولیت‌هایی هستند که مانند پسماندهای طبیعی باید دفع شوند. ویتامین K برای کربوکسیله کردن باقیمانده اسید گلوتامیک در پروتئین‌ها و تبدیل آن به باقیمانده کربوکسی گلوتامات ضروری است که این باقیمانده‌ها با کلسیم باند می‌شوند.

۴ پروتئین لخته‌ساز پلاسمایی شناخته شده است. ازجمله ترومبین که برای تبدیل فیبرینوژن به فیبرین در لخته کردن خون ضروری است.

ویتامین K در روند تولید اکسیده شده و به اپوکساید تبدیل می‌شود. در این حین این ویتامین توسط آنزیم اپوکساید ردوکتاز دوباره به شکل دیگری ذخیره می‌شود. این روند را چرخه ویتامین K می‌نامند.

چرخه ویتامین K توسط بازدارنده‌های تولید مجدد ویتامین K احیا شده و مختل می‌شود. از قبیل داروهای کومارین مثل وارفارین و دیکلومارول که چرخه را می‌شکنند. این ویژگی اساسی فعالیت ضدانعقادی این داروها و ترکیبات است.

● منابع ویتامین K

این ویتامین در بسیاری از سبزی‌های دارای برگ سبز یافت می‌شود. به‌ویژه کلم بروکلی، کلم‌پیچ، شلغم و کاهو، به‌طوری که در هر صد گرم از این مواد، ۱۰۰ میکروگرم ویتامین K موجود است.

میزان ویتامین K در محصولات لبنی، گوشت و تخم‌مرغ متفاوت بوده و از یک تا ۵۰ میکروگرم به ازای هر گرم متغیر است. معمولاً میوه‌ها و غلات حاوی ۱۵ میکروگرم ویتامین به ازای هر گرم هستند.

نکته قابل توجه این است که شیر مادر حاوی ویتامین K کمی است و برای رفع نیاز شیرخوار کمتر از ۶ ماه کافی نیست و این کودکان باید زیرنظر خانه‌های بهداشت و مددکاران باشند.

افرادی که از داروهای ضدانعقاد استفاده می‌کنند باید به مقدار ویتامین K که در مواد غذایی خود هست دقت نمایند.

لیست وسیعی از منابع ویتامین K برای کسانی که با بیمارانی سر و کار دارند که داروهای ضدانعقاد مصرف می‌کنند، در دسترس است. بر این اساس مثلا یک لیوان اسفناج خام حدود ۴۰۰ میکروگرم، یک لیوان کاهو ۲۱۰ میکروگرم، یک لیوان کلم بروکلی خام ۲۰۵ میکروگرم، یک لیوان لوبیا سبز خام ۴۷ میکروگرم و یک عدد سیب‌زمینی متوسط پخته و یا یک لیوان هویج خام تنها ۴ میکروگرم ویتامین K دارند. این در حالی است که یک کودک یک الی ۳ ساله، ۳۰ میکروگرم و ۴ تا ۸ ساله ۵۵ میکروگرم ویتامین k در روز نیاز دارد.

در مردان از ۱۹ تا ۷۰ سالگی روزانه ۱۲۰ میکروگرم و در زنان در همین بازه سنی روزانه ۹۰ میکروگرم به ویتامین k نیاز هست. با این وجود فقدان شواهد مبتنی بر کمبود مشخص ویتامین K در جمعیت، نشانه دریافت کافی این ویتامین از راه غذا یا تولید آن توسط میکروب‌های مفید در روده‌هاست.

نکته مهم دیگر اینکه ویتامین k نسبتا پایدار است و با روش‌های پخت معمول یا آب پز کردن تخریب نمی‌شود. با تمام این اوصاف به نور و PH قلیایی (بالاتر از ۷) حساس است.

● کمبود ویتامین K

از آنجایی که یکی از اعمال مهم و حیاتی ویتامین k تاثیر در انعقاد خون است، خونریزی علامت عمده کمبود ویتامین k است که در موارد شدید می‌تواند موجب کم‌خونی کشنده شود.

کمبود این ویتامین در میان انسان‌ها نادر است، اما با مواردی مثل سوءجذب چربی، بیماری کبد و نابودی میکروب‌های طبیعی روده در افرادی که به مدت طولانی با آنتی‌بیوتیک درمان شده‌اند، همراه است.

شیرخواران تازه متولد شده، به‌ویژه آنها که نارس بوده یا منحصرا با شیر مادر تغذیه شده‌اند، مستعد مشکل در انعقاد خون و خونریزی در روزهای نخست زندگی هستند. زیرا انتقال جفتی ویتامین K به جنین بسیار کم بوده و هنوز میکروب‌های طبیعی و مفید روده‌ای، جایگزین نشده‌اند. البته می‌توان خونریزی نوزادان را با تجویز داخل عضلانی منادیون پیشگیری کرد. به این نوزادان ویتامین k تزریق می‌کنند زیرا تا ۶ ماهگی غذای کودکان باید فقط شیر مادر باشد. دریافت ناکافی ویتامین k با افزایش بروز شکستگی انتهای ران در بالغین مسن‌تر نیز در ارتباط است.

● مسمومیت ویتامین K

هیچ عارضه‌ای نه برای فیلوکینون‌ها (K۱) ونه برای مناکینون‌ها (K۲) به هر روشی که استفاده شوند ثبت نشده است. اما منادیون‌‌ها (K۳) می‌توانند سمی باشند. در تحقیقی مشخص شد مقادیر بسیار بالای منادیون در موش‌ها کم‌خونی همولیتیک (ناشی از تجزیه شدن گلبول‌های قرمز) و در شیرخواران یرقان شدید به وجود می‌آورد.

لازم به یادآوری است منادیون ترکیب صناعی ویتامین K است برای همین در مصرف مکمل ویتامین K باید رعایت احتیاط سرلوحه کار قرار گیرد.

دکتر گلرخ ثریا