درباره آینه های دردار

همان وقت ها که تازه آینه های دردار منتشر شده بود، این مساله یی بود برای من (و طبعاً خیلیهای دیگر) که این رمان گلشیری چه جایی در میان کل آثار او دارد، به خصوص از نظر ارزشی. همان سال …

همان وقت ها که تازه آینه های دردار منتشر شده بود، این مساله یی بود برای من (و طبعاً خیلیهای دیگر) که این رمان گلشیری چه جایی در میان کل آثار او دارد، به خصوص از نظر ارزشی. همان سال من نقدی بر این رمان نوشتم که یادم نیست در زنده رود چاپ شد یا آدینه یا جای دیگر. در آنجا سعی کردم مساله اصلی رمان و همین طور فرم آن را بررسی کنم و ارتباط تنگاتنگ میان این دو را نشان بدهم. مساله اصلی رمان به گمانم چیزی نبود جز پرسشی درباره هویت و مفهوم ایرانی بودن. شخصیت اصلی داستان مردی نویسنده بود در حال سفر به خارج از کشور، برای داستان خوانی در جمع ایرانی های مقیم خارج. او در این سفر و بعد از بازگشت هم، از خود می پرسید که کیست و کجایی است. پاسخ هم در نهایت چیزی نبود جز همان وابستگی به زبان و نوشتن داستان از مردم و خود انسان اینجایی، که اتفاقاً در نگاه داستان این خود تکهتکه بود و با همین زبان فارسی به هم چفت و بست پیدا می کرد. خرده داستان ها و فرم داستان در داستان هم همین را القا می کرد، همین چندپارگی و تودرتو و پیچیده بودن آدم اینجایی را. گرچه گلشیری در شازده احتجاب و کریستین و کید و رمان های دیگرش هم همین فرم را به کار گرفته بود، اما به گمانم در اینجا این فرم آگاهانه تر و به خصوص در خدمت موضوعی بنیانی تر در زندگی ایرانی به کار گرفته می شد و این دست کم برای من خیلی جذاب بود. در نقدم هم تا جایی که یادم هست، سعی کردم همین را برجسته کنم.

خب، حالا هم اگر بود، همان حرف ها را باز می زدم، به اضافه گمانم دو نکته دیگر. اول اینکه گلشیری در اغلب داستان هایش با موضوعاتی که انتخاب کرده، به سراغ مهم ترین و بنیانی ترین جنبه های هویتی ما رفته است، مثل ریشه یابی خشونت در فرهنگ و زندگی مان (در شازده احتجاب)، یا منجی خواهی (در معصوم پنجم)، یا درک مقابله فرهنگی انسان ایرانی و غربی و درونی ترین زوایای روحی او (در کریستین و کید). این همه توجه و عمق نگاه و سعی در کاویدن ریشهی یترین مسائل انسان ایرانی، به خصوص با دستمایه کردن موضوعات روز (مثل مهاجرت ایرانی ها و زوال اشرافیت و غیره و غیره) هنوز هم برای من شگفت آور است، و به گمانم در میان داستان نویسان ایرانی بی نظیر.

اما نکته دوم درباره آینههای دردار شاید همان چیزی باشد که بتواند ناتوانی این کتاب را به گمان من، در راضی نکردن بسیاری از خوانندگان (اگر نه منتقدان) توضیح بدهد.

حقیقت این است که در سال های اخیر چندان رجوعی به این رمان نمی شود و هنوز هم دو سه رمان دیگر گلشیری معروف تر از آنند. روایت گزارشی نویسنده در لحظاتی که شخصیت با ایرانی های مقیم خارج رودررو می شود و همین طور خلاصه گویی بسیار از لحظاتی که حادثه یی دارد اتفاق می افتد و ما انتظار جزئیات بیشتر و جذاب تری داریم، به گمانم کاری می کند که ما به عنوان خواننده از آدم ها و ماجراهای آینه های دردار کمابیش دور می افتیم و درگیر مسائل شان به قدر کافی نمی شویم.

می دانم که مساله و موضوع رمان خودبه خود پیچیده است و به سادگی مساله اغلب خوانندگان نمی شود، چون طبعاً عموم خواننده ها به چنین مسائلی لااقل به طور معمول فکر نمی کنند. اما به گمانم این علت کم اهمیتی است برای جذاب نشدن رمان. دست کم به گمان من مساله شخصیت اصلی این رمان پیچیده تر از مساله شخصیت کریستین و کید نیست. به گونه یی دیگر می توانم بگویم، آدم های این رمان اغلب تکلیف شان با هویت شان معلوم است و حتی شخصیت اصلی هم چندان برای درک این مساله به دردسر نمی افتد. به دلیل برجسته نشدن همین کشمکش با خود است که ما عمق مساله و عمق وجود این آدم را نمی بینیم و درگیر مساله اش هم طبعاً کمتر می شویم. پس جذابیت رمان می شود همان دغدغه های عمیق و بنیانی گلشیری و نیز انتخاب درست فرم برای گفتن چنین موضوعی. اینها هم مسائلی هستند که انگار برای نویسنده ها و منتقدها و محققانی که درگیر چنین مسائلی هستند، جذابند و نه برای عموم مردم. هر چه هست، برای من آینه های دردار هم مثل اغلب کارهای گلشیری آموزنده و پر از شگفتی است، اما کاش برای دیگران هم این طور باشد.

حسین سناپور