هفت سال با ارواح سرگردان

مروری بر سریال های فرا زمینی صدا و سیما در سال های گذشته

پس از گذشت بیش از یک دهه، هنوز سنت پخش سریال در ماه رمضان ادامه دارد و مردم روزه‌‌‌‌دار پس از ساعات افطار، سریال‌‌‌‌های مناسبتی تلویزیون را به‌‌‌‌عنوان یکی از اصلی‌‌‌‌ترین گزینه‌‌‌‌های گذران وقت انتخاب می‌‌‌‌کنند. اما باید پرسید که این انتخاب چه‌‌‌‌قدر از سر شوق است و چه‌‌‌‌قدر از این رو که گزینه دیگری را برای انتخاب ندارند! باید پرسید که پس از گذشت بیش از یک دهه آیا این سریال‌‌‌‌ها به‌‌‌‌سوی پیشرفت قدم برداشته‌‌‌‌اند یا روزبه‌‌‌‌روز ضعیف‌‌‌‌تر شده؟ برای پاسخ به این سئوالات سعی داریم تا روی یکی از مهم‌‌‌‌ترین و حساس‌‌‌‌ترین گونه‌‌‌‌های سریالی ماه مبارک رمضان تمرکز کنیم و به مرور سریال‌‌‌‌های فرازمینی‌‌‌‌ که در هفت سال گذشته (پس از سریال «کمکم کن» در سال ۱۳۸۳) و در ماه رمضان از شبکه‌‌‌‌های پنج‌گانه سیما پخش شده‌‌‌‌اند بپردازیم.

به‌‌‌‌عنوان یک مخاطب جوان، سال‌‌‌‌های گذشته تلویزیون را به‌‌‌‌خاطر دارم، زمانی که برای اولین مرتبه سریال «نیمه پنهان» در ماه رمضان سال ۱۳۷۷ از تلویزیون پخش شد. این سریال به دلیل بهره‌‌‌‌گیری از بازیگران قدرتمند و هم‌چنین یک سیر داستانی منسجم و جذاب چنان در جذب مخاطب موفق بود که از آن می‌‌‌‌توان به‌‌‌‌عنوان یک نقطه عطف در تاریخ تلویزیون ایران یاد کرد. حداقل موفقیت این سریال در این بود که موفق شد خانواده‌‌‌‌ها را در ساعات پس از افطار، دور هم جمع نگه دارد و همین‌طور‌ سبب دوستی بیشتر مخاطب با تلویزیون شود.

اما این روند در آغاز دهه ۸۰ شمسی شکل دیگری به خود گرفت و به سنتی تبدیل شد که دیگر نمی‌‌‌‌شد از آن گذشت. در آن سال سریال «گم‌گشته» چنان موفقیتی کسب کرد که روند تولید سریال‌‌‌‌های ماه رمضان به یک ماراتن برای تولید انبوه سریال تبدیل و سبب تولید سریال‌‌‌‌های موفق دیگری به‌‌‌‌خصوص در گونه طنز در سال‌‌‌‌های بعد شد که شاخص‌‌‌‌ترین آن‌ها ساخته‌‌‌‌های «رضا عطاران» بودند. ولی ناگهان در سال ۱۳۸۳ و با پخش سریال «کمکم کن» گونه جدیدی در سریال‌‌‌‌های رمضانی به‌‌‌‌وجود آمد، این سریال درعین این‌‌‌‌که یک درام اجتماعی و معمایی بود حال و هوای جدیدی داشت که همین حال و هوای جدید سبب به‌‌‌‌وجود آمدن یک اصطلاح جدید در محافل هنری کشور شد: «سریال‌‌‌‌های ماواریی».

در سال ۱۳۸۴ تجربه دوم تلویزیون باز هم موفق عمل کرد و سریال «او یک فرشته بود» با این‌که در چند قسمت اول موفق به جذب مخاطب نشده بود در نیمه دوم ماه رمضان حتی از سریال طنز «متهم گریخت» هم پیشی گرفت و به مجموعه شماره یک ماه رمضان سال ۱۳۸۴ تبدیل شد، البته کسی نگفت که شخصیت منفی این سریال که همه را گول می‌‌‌‌زد که بود! شیطان بود یا اجنه یا چیز دیگر ولی مهم بود این‌که «او یک فرشته بود» به‌‌‌‌دلیل داشتن یک داستان منسجم و هیجان انگیز موفق به جذب مخاطب شد. موفقیت سریال «او یک فرشته بود» سایر برنامه‌‌‌‌سازان ایرانی را بر آن داشت تا دوباره به سراغ سوژه‌‌‌‌های نادیدنی بروند که نتیجه آن در ماه رمضان ۸۵ منتهی به ساخت سریال «آخرین گناه» شد که با استفاده از جلوه‌‌‌‌های ویژه، قصد داشت مخاطب را وادار به پذیرش خود کند. به هر تقدیر سریال «آخرین گناه» با تکیه بر یک سوژه جنجالی (چشم برزخی و انسان‌‌‌‌هایی که ذاتشان بیشتر شبیه حیوانات درنده بود تا انسان) هم‌چنان موفق شد تا علاقه‌مندان مسایل ماواریی را پای تلویزیون نگه دارد.

محصول این روند در سال ۱۳۸۶ به سریال «اغماء» رسید که می‌‌‌‌توان گفت نقطه عطفی در روند سریال‌‌‌‌های ماورایی ماه رمضان به‌‌‌‌وجود آورد. البته از این جهت به آن نقطه عطف می‌‌‌‌گوییم که اولین سریالی در گونه خود بود که علاوه بر تحسین بخشی از مخاطبان، تبدیل به مجموعه‌‌‌‌ای شد که زمینه‌‌‌‌ساز ساخته شدن حجم بسیاری از شوخی‌‌‌‌ها و لطیفه‌‌‌‌ها درباره خود شد. بینندگان سریال «اغماء» نتوانستند این سریال را باور کنند و بیش از این‌‌‌‌که از سوژه‌‌‌‌های اخلاقی این سریال درس بگیرند، به گاف‌‌‌‌هایی که در فیلمنامه آن وجود داشت به چشم استهزاء نگاه کردند. این خود، آغاز یک روند جدید در سریال‌‌‌‌های ماورایی بود، روندی که در سال ۱۳۸۷ با سریال «روز حسرت» به اوج خود رسید.

به عقیده نگارنده، سال‌‌‌‌های ۸۶ و ۸۷ شمسی، درست همان زمانی بود که مخاطب ایرانی از هیجان تولید شده توسط سوژه‌‌‌‌های ماورایی بیرون آمده بود و با منطق بیشتری به این سریال‌‌‌‌ها دقت می‌‌‌‌کرد نتیجه آن نیز بیرون کشیدن ایرادات ساختاری و منطقی‌‌‌‌ بود که با عقل سلیم قابل کشف شدن بود؛ از همین رو سریال «روز حسرت» در زمان پخش، ضمن این‌‌‌‌که توسط مخاطب جدی گرفته نشد، مورد بیشترین نقدها و حمله‌‌‌‌ها نیز قرار گرفت، نقدها و حمله‌‌‌‌هایی که دست‌‌‌‌اندرکاران تلویزیون متوجه آن شده و روند ساخت سریال‌‌‌‌های ماورایی را در سال ۸۸ ادامه ندادند تا در این سال خبری از اجنه و شیاطین و ارواح سرگردان نباشد؛ البته به جای آن سریالی به‌‌‌‌نام «پنجمین خورشید» از تلویزیون پخش شد که بیشتر در ژانر تخیلی جای می‌‌‌‌گرفت.

اما هنوز علاقه وافر برنامه‌‌‌‌سازان ایرانی به مسایل فرازمینی فروکش نکرده بود و این روند کج‌‌‌‌دار و مریز در سال ۸۹ با یک شکست بزرگ دیگر به‌‌‌‌نام «ملکوت» ادامه پیدا کرد. سریالی که حتی موفق نشد به عنوان یک مجموعه داستانی و سرگرم کننده از سوی مردم پذیرفته شود و در زمان پخش، هم از سوی مردم و هم منتقدان و هم‌چنین کارشناسان مذهبی مورد قبول واقع نشد.

با این حال در ماه رمضان امسال شاهد همین روند تکراری درمورد سریال‌‌‌‌های ماورایی هستیم، سریال‌‌‌‌های «سی‌‌‌‌امین روز» و «پنج کیلومتر تا بهشت» هم‌چنان با عجله و بدون پختگی، اقدام به وارد کردن فرشته‌‌‌‌ها و شیاطین به دنیای زمینی ماکرده‌‌‌‌اند و سعی دارند به هر طریق ممکن، آن‌ها را برای مخاطبان خود باورپذیر کنند، مخاطبی که دیگر از این پرداخت سطحی و عجولانه خسته شده است.

در پایان باید اعتراف کرد پرداختن به موضوعاتی مانند عالم ارواح، اجنه، شیاطین، برزخ و جهان دیگر برای مخاطب ایرانی جذاب است، چه در قالب سریال باشد و چه در قالب کتاب و داستان. صرف نظر از این که کارگردانان ایرانی چه قدر می‌‌‌‌توانند این موضوعات را با حقیقت دین و کتاب خدا تطبیق دهند باید اذعان کرد که مردم ایران علاقه وافری به چنین موضوعاتی دارند چنان که تجربه نشان داده است فیلم‌‌‌‌های سینمایی خارجی مانند «روح» محصول سال ۱۹۹۰ میلادی و هم‌چنین فیلم «مسیر سبز» به کارگردانی «فرانک دارابانت» با بازی «تام هنکس» از محبوب‌‌‌‌ترین فیلم‌‌‌‌های خارجی در ایران هستند.

نویسنده: علی نیک‌فرجام