همگرایی مسلمانان زمینه ها, عوامل و موانع

رسول مکرم اسلام در موارد بسیاری مسلمانان را به همگرایی و برادر هم بودن دعوت فرموده است, این نوشتار با بهره گیری از منابع اسلامی و آثار سید شرف الدین به تبیین موضوع همگرایی مسلمانان پرداخته است

● سخن نخست

بارزترین نقش دین, حیات بخشیِ آن است, چرا که با بنیادی ترین مؤلفه های حیات بشری سر و کار دارد و هدف خود را زنده کردن انسان ها معرفی کرده است:

یا ایها الذین آمنوا استَجیبوا لله و للرسول إذا دعاکم لما یُحییکم;۱ ای کسانی که ایمان آورده اید دعوت خدا و پیامبر را اجابت کنید, هنگامی که شما را به سوی چیزی می خواند که شما را حیات می بخشد.

در این راستا دین ماندگارترین پیام ها و دستورات را در راه رسیدن به هدف متعالی احیای روح و جان بشر عرضه کرده است که توجه به آنها جوامع انسانی را از رکود و رخوت رهایی می دهد و در راه رسیدن به آرمان های بلند و تابناک هدایت می نماید; در نهایت, هدف دین به وجود آمدن جوامع سالمی است که اصول و قوانین الهی در آنها حاکم است و انسان ها در نهایت سرزندگی و پویایی به سر برند.

این میان یکی از حیاتی ترین دستوراتِ الهی, همگرایی و وحدت است که در موارد متعددی قرآن انسان ها را به یکپارچگی و یکی شدن فرا خوانده و از جدایی و تفرقه پرهیز داده است.۲ معروف ترین آیه در این باره آیه اعتصام است: واعتصموا بحبل الله جمیعاً ولا تفرّقوا;۳ و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید.

رسول مکرم اسلام هم در موارد بسیاری مسلمانان را به همگرایی و برادر هم بودن دعوت فرموده است, در این جا به ذکر یک روایت از آن وجود مقدس اکتفا می کنیم, پیامبر اسلام(ص) فرمود:

ذمة المسلمین واحدة یسعی بها أدناهم;۴ مسلمانان بر یک پیمانند و همه بر آن پایبندند.

و هم او فرمود: وهم ید علی من سواهم…;۵ همگی در صفی واحد در مقابل بیگانگان هستند).

براساس این رهنمود روشن قرآن و هدایت‌های الهی پیامبر بزرگ اسلام, منادیان صالحی در طول تاریخ یکصد ساله مسلمانان ندای اتحاد و همگرایی مسلمانان را سر داده و راهکارهای اجرایی این پدیده میمون را ارائه داده و خود عملاً وارد میدان کار شده و قدم های مؤثری در عملی نمودن این امر برداشته اند که پیگیری و استمرار این اقدامات می تواند سرنوشت مسلمانان را در آینده تحت تأثیر قرار دهد و دست دشمنانشان را از بلاد اسلامی کوتاه و حیات قرآنی را به جوامع اسلامی ارزانی نماید.

امام شرف الدین۶ در بین منادیان اتحاد و همگرایی مسلمانان, جایگاه بس ویژه و برجسته ای دارد و بر اندیشمندان اسلامی و تمام کسانی که دل در گرو دین دارند فرض است تا درباره ایده ها و آرمان ها و اقدامات این شخصیت بزرگ اسلامی و اصلاح طلب راستین, تحقیق کنند و از سرمایه های فکری و عملی او در رسیدن به هدف بزرگ (همگرایی مسلمانان) بهره مند شوند, چرا که از یک سو عظمت این اندوخته ها به حدّی است که می تواند برای نسل های بعد از خودش به منزله سنگ بناهایی باشد تا نقطه عزیمت بسیاری از تلاش های وحدت بخش قرار گیرد و از دیگرسو, اصرار دشمنان اسلام بر جدایی و تفرقه بین مسلمانان و اقدام عملی آنان و ابراز وجود در منطقه استراتژیک و مسلمان نشین خاورمیانه و اهداف شوم آنان که بی شک خواب های خطرناک و نگران کننده ای برای تمام مسلمین دیده اند ضرورت پرداختن به این بحث را صد چندان کرده و آن را از مهمترین مباحثی که شایسته توجه و پیگیری است قرار داده است.

این نوشتار با بهره گیری از منابع اسلامی و آثار سید شرف الدین به تبیین موضوع همگرایی مسلمانان پرداخته و در محورهای زیر سامان یافته است:

▪ اهمیت و ضرورت همگرایی

اتحاد و همگرایی مسلمانان با توجه به زمینه های فراوان همگرایی در بین آنان از یک سو و داشتن دشمنان مشترک و قسم خورده از دیگرسو ضرورتی انکارناپذیر است; در این باره به نکته ای اشاره می شود که خالی از دقت نیست.

اصولاً وجود همگرایی و اتحاد در جامعه, فرمانی است عمومی که در قرآن از سوی خداوند صادر شده است و مسلمانان موظف به ایجاد رابطه و تعامل با غیر مسلمانان و اهل کتابی شده اند که در جامعه اسلامی زندگی می کنند, چرا که زمینه این تعامل در جامعه وجود دارد, قرآن می فرماید:

تَعالوا إلی کلمة سواء بینَنا و بینَکُم ألاّ نَعبدَ إلاّ الله ولا نُشرک به شَیئاً;۷ بگو ای اهل کتاب بیایید به سوی سخنی که میان ما و شما یکسان است که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزی را همتای او قرار ندهیم.

خداوند به سبب وجود زمینه مشترک بین مسلمانان و غیر مسلمانان, که پرستش خداوند واحدی است, به مسلمانان شیوه گفتگو و تعامل با غیر مسلمانان را تلقین می فرماید و از آنان می خواهد در هنگام ارتباط با غیر مسلمانان بر نقاط اشتراک و زمینه های مشابه تأکید ورزند و از این زمینه ها برای همگرایی و نیز برای رسیدن به اهداف مشترک استفاده کنند.

وقتی خداوند درباره غیر مسلمانان به همگرایی فرمان می دهد, بی شک درباره مسلمانان که برای یک سلسله امور (که بیشتر جزء فروع دین است) از همدیگر جدا شده اند دستور الهی الزام آورتر و همراه با تأکید بیشتری است. توجه به اوضاع کنونی در جهان و نقشه ها و توطئه های قدرت های استکباری و استعماری برای نابودی اسلام و مقابله با مسلمانان و غارت منابع و ذخایر مادی و معنوی آنان ضرورتِ همگرایی مسلمانان در صحنه بین الملل اهمیتی بسیار می یابد.

ابوزهره استاد برجسته دانشگاه الازهر و ریاست دانشکده حقوق قاهره درباره ضرورت همگرایی مسلمانان می گوید:

این عصر, دورانی است که دولت ها و کشورها با یکدیگر متحد شده اند چون دریافته اند که بدون اتحاد با دیگر ملت ها شکست خواهند خورد, لذا اتحادیه ها و پیمان های نظامی بینشان به وجود آمده است که تماماً در دو اردوگاه شرق و غرب بوده, با این حال آیا ما مسلمانان حق نداریم در یک اتحادیه روحانی و معنوی گرد آییم که براساس غلبه سیاسی و قدرت طلبی استوار نشده باشد, بلکه مبتنی بر ایمان و اطاعت خداوند باشد.۸

از این رو یکی از مسائل بنیادی و بسیار با اهمیت برای مسلمانان در سطح سیاست های جهانی و سیاست های منطقه ای مسأله (همگرایی مسلمانان) است. برای تجدید عظمت اسلام و تأمین رهایی مسلمانان از چنگال جنایتکاران شرق و غرب, تنها راه, اتحاد اسلامی است.۹

▪ مراد از همگرایی

در معنای همگرایی گفته اند:

پیوستگی و نزدیکی اعضا یا اجزای یک مجموعه به یکدیگر, مقابل واگرایی, مانند همگرایی کشورهای اروپایی در مقابل مداخلات آمریکا.۱۰

با استفاده از معنای لغوی همگرایی به بیان مراد از آن می پردازیم. به نظر می رسد آنچه که غرض مصلحان بزرگ از اتحاد یا وحدت مسلمانان تاکنون بوده است همگرایی آنان است, یعنی پیوستگی و نزدیکی مجموعه مسلمانان, زیرا آنچه از این واژه به ذهن می آید همسویی و هم جهت شدن مسلمانان برای اهداف مشترک است والا معنایی غیر از این که عبارت باشد از حصر مذاهب به یک مذهب, یا اخذ مشترکات مذاهب و طرد مفترقات آنها۱۱ نه امکان پذیر است و نه هدف کسانی است که ندای اتحاد مسلمانان را سر داده اند, بلکه منظور این دانشمندان, متشکل شدن مسلمانان است در یک صف در برابر دشمنان مشترکشان,۱۲زیرا این دو جریان عقیدتی و فرهنگی و تاریخی وسیع را نه می توان درهم ادغام کرد و نه می توان یکی را به سود دیگری ـ یا به سود اسلام ـ نابود ساخت.۱۳

پس مراد از همگرایی و اتحاد, رها کردن مایه های اختلاف و اتفاق بر نقاط اشتراک و ایجاد وحدت کلمه و تشکیل صف واحدی در مقابل دشمنان است. در این باره امام سید شرف الدین می گوید:

به نظر من اتحاد مسلمانان وابسته به این نیست که شیعیان از مذاهب شیعه و اهل سنت از مذهب خود دست بردارند.۱۴

▪ امکان همگرایی

در امکان این همگرایی باید گفت که این همگرایی در بخشی از مسلمانان که شامل چهار فرقه فقهی اهل سنت است تحقق یافته است و آنان علی رغم وجود اختلافات فقهی توانسته اند به آسانی و تحت یک عنوان واحد (اهل سنت) خود را جای داده و رفتار آنان به گونه ای است که سؤال از مذهب فقهی آنان از منظر آنان سؤال لغو و مایه تعجب به نظر می رسد. در این باره سید شرف الدین می گوید:

فاذا جاز ان تکون المذاهب اربعة فلما ذا لایجوز ان تکون خمسة؟ وکیف یمکن ان تکون الاربعه موافقة لاجتماع المسلمین فاذا زادت مذهباً تمزق الاجتماع وتفرق المسلمون طرائق قدداً;۱۵ اگر جائز است که چهار مذهب باشد, چرا که پنج تای آن جائز نباشد. چطور ممکن است چهار مذهب موافق با اجتماع و اتحاد مسلمانان باشد, اما همین که به پنج مذهب رسید اجتماع از هم پراکنده می شود و مسلمانان هرکدام به راهی می روند (و این موجب از هم گسیختگی آنها خواهد شد).

پس اگر در میان چهار گروه مهم از مسلمانان همگرایی صورت گرفته و آنان اختلافات مذهبی در امور فرعی را کنار گذاشته و بر اصول مشترک گرد هم آمده اند این چهار گروه می توانند اختلافات در امور فرعی فقهی را با گروه پنجم (شیعه) هم به کناری نهند و بر مشترکات و زمینه های وحدت ساز تفاهم نمایند و در مقابل بیگانگان با قدرت و توان بیشتری مقاومت کنند و توطئه های آنان را نقش بر آب سازند.

امام شرف الدین هنگامی که در مراجعه چهارم از کتاب المراجعات به پاسخ سلیم بشری می پردازد به این نکته اشاره کرده است. سلیم بشری سؤال می کند: دلیل عدم التزام شما (شیعیان) به مذاهب جمهور مسلمین یعنی مذهب اشعری در اصول دین و مذاهب چهارگانه در فروع چیست, در حالی که پیشینیان صالح همگی به این مذاهب معتقد و ملتزم بوده اند؟

امام شرف الدین در پاسخ می گوید:

هلم بنا الی المهمة التی نبهتنا الیها من لم شعث المسلمین والذی اراه ان ذلک لیس موقوفاً علی عدول الشیعه عن مذهبهم ولا علی عدول السنة عن مذهبهم;۱۶ هم اکنون نوبت آن رسیده که با هم درباره نجات مسلمانان از پراکندگی به بحث بپردازیم, به نظر من این امر با عدول شیعه از مذهبش و گرویدن به مذهب جمهور تحقق نمی پذیرد و نیز با عدول اهل سنت از مذهبشان محقق نمی شود.

▪ زمینه های همگرایی

۱) دین اسلام

اسلام به عنوان مجموعه ای از دستورات خداوند از مهمترین زمینه های همگرایی مسلمانان است, قرآن نیز دین اسلام را زمینه همگرایی دانسته است.

مسلمانان چه شیعه و چه سنی هیچ هویتی آشکارتر و مهم تر از مسلمانی ندارند. این هویت افتخارآمیز را از دین اسلام کسب کرده اند و این هویت همه وجود آنان است و با تمام وجود به آن تعلق دارند و این مسأله نقطه عزیمت در تحقق وحدت و همگرایی بین مسلمانان است و مسلمانان همگی تحت عنوان دین اسلام داخل هستند و تعریفی که از اسلام ارائه شده است شامل همه آنها می شود.

برخی در تفسیر آیه واعتصموا بحبل الله جمیعاً ولاتفرقّوا گفته اند که مراد از حبل الله دین اسلام است. در مجمع البیان آمده است:

فی معنی حبل الله اقوال, احدها انه القرآن وثانیها انه دینَ الله الاسلام.۱۷

و در تفسیر التبیان نیز آمده است:

وفی معنی قوله بحبل الله قولان… وقال ابن زید (حبل الله) دین الله ای دین الاسلام.۱۸

در تفسیر روح البیان و تفسیر صافی نیز به این معنا اشاره شده است.۱۹

در زمینه وحدت بخشی دین اسلام امیرمؤمنان بیان کوتاه و رسایی دارند, می فرماید:

وانما انتم اخوان علی دین الله;۲۰ واقعیت جز این نیست که همگی شما براساس دین خدا برادرید.

اما دین یجمعکم;۲۱ آیا دینی نیست تا محور اتحادتان باشد.

امام شرف الدین در این باره می فرماید:

اجمع اخواننا اهل السنة علی ان الاسلام والایمان عبارة عن الشهادتین والتصدیق بالبعث والصلوات الخمس الی القبله وحج البیت وصیام الشهر والزکاة والخمس المفروضین وبهذا تعلن الصحاح الستة وغیرها;۲۲ همه برادران اهل سنت متفق القولند بر این که اسلام و ایمان عبارت از شهادتین و اقرار به نبوت پیامبر و نمازهای پنجگانه به سوی قبله و حج گزاردن و روزه یک ماه و پرداخت زکات و خمس واجب است و بر این موضوع صحاح ششگانه اهل سنت صحّه گذارده اند.

با توجه به این شمول, همه مسلمانان تا مادامی که پایبند این امورند مسلمان حساب می شوند و نمی توان هیچ گروهی از آنان را علی رغم التزام به این امور مسلمان ندانست و از امت اسلامی به شمار نیاورد.

هم او در مقدمه کتاب ارزشمند المراجعات می گوید:

من به سلیم بشری گفتم از جمله اموری که ما ـ شیعه و سنی ـ بر آن اتفاق نظر داریم این است که هر دو گروه حقیقتاً دل در گرو اسلام پاک داریم.۲۳

پس یکی از محورهای همگرایی دینِ واحد و یکی بودن دین مسلمانان است. در بیان محوریت دین در ایجاد وحدت باید گفت کیفیت این امر ممکن است به این صورت باشد که اسلام همه را به همگرایی فراخوانده و بهره گیری از آموزه های دینی موجب وحدت است یا این که دین مقدس ترین عنصر در میان مسلمانان است که همگان آن را باور دارند و از اصول مشترک مسلمانان است یا این که صرفاً دین, واحد عامل وحدت است.

در جمع بندی این سه وجه باید گفت که دین براساس این سه صورت, موجب همگرایی است و اگرچه برخی از مسلمانان در مواجه با احکام اسلامی قرائت های متفاوتی داشته اند, ولی اصل دین و التزام به دین واحد, عنصر وحدت بخش در جامعه اسلامی است.

در پایان به این نکته اشاره می کنیم که اسلام این ظرفیت را دارد تا در پرتو هدایت های خود بین مسلمانان ایجاد همبستگی نماید, همان طور که در سال های نخست طلوع خورشید اسلام, اختلافات موجود میان قبایل حجاز و حتی اقوام خارج از جزیرةالعرب را پایان داد و آنان را به صورت امت واحده ای به جهان آن روز نمایان سازد.

۲) پیامبر اسلام(ص)

از جمله محوری ترین امور در ایجاد همگرایی بین مسلمانان اقرار به نبوت پیامبر خاتم است. خداوند در قرآن, رسول خدا را محور وحدت عملی مسلمانان معرفی فرموده است:

وما آتاکم الرسول فَخُذوه و ما نَهاکم عنه فانتَهوا.

(ما آتاکم), شامل تمامی گفتار و کردار رسول خداست, چه ملاک و معیاری روشن تر و آشکارتر از این که خداوند بفرماید: هر آنچه که پیامبر انجام می دهد انجام دهید؟ ملاک سنجش و درستی و نادرستی اعمال, عمل رسول خداست که در تأیید این موضوع در جای دیگر می فرماید (وما ینطق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی).

براساس گفته بسیاری از دانشمندان (ما ینطق) ناظر به سخنان آن حضرت تنها نیست, بلکه شامل اعمال و کردار آن حضرت نیز می شود. حال که سخن و سیره پیامبر تنها ملاک سنجش است پس باید حول این محور گرد آمد و آن را زمینه ای مؤثر در اتحاد و همگرایی مسلمانان بدان دانست.

امام علی درباره نقش وحدت محوری پیامبر اسلام(ص) می فرماید:

فَصَدَعَ بما أمِرَ به, بَلَّغَ رسالات ربّه, فلمّ الله به الصَّدع, ورتق به الفَتق, وألَّفَ به الشَّمل بین ذوی الارحام, بعد العداوة الواغرة فی الصدور, والضغائن القادحة فی القلوب;۲۴ او (پیامبر اسلام(ص)) شکاف های اجتماعی را به وحدت اصلاح و فاصله ها را به هم پیوند و پس از آن که آتش دشمنی ها و کینه های برافروخته شد در دل ها راه یافت و میان خویشاوندان یگانگی برقرار کرد.

و باز می فرماید:

قد صُرَفَت نحوَهُ أفئدة الابرار, ثُنِیَت إلیه أزمَّة الأبصار. دفن الله به الضغائن, وأطفأ به الثوائر, ألَّفَ به إخواناً;۲۵ دل های نیکوکاران شیفته او گشته, توجه دیده ها به سوی اوست; خدا به برکت وجود او کینه ها را دفن و آتش دشمنی ها را خاموش کرد و با او میان دل ها الفت و مهربانی ایجاد نمود.

نقش پیامبر در ایجاد وحدت از دو جهت درخور پیگیری است:

الف) نخست آن که پیامبر اسلام, فرستاده خداوند و تا قیامت پیامبر همه مردم می باشد, از این رو به عنوان پیامبر واحدی مورد پذیرش عموم مسلمانان است و لذا یکی از اصول مشترک همه مسلمانان محسوب می شود. وحدت بخش بودن وجود پیامبر اسلام آن چنان برجسته است که توجه دشمن مسلمانان را به خود جلب کرده است; کفار در جنگ احد برای شکستن روحیه مسلمانان فریاد برآوردند که پیامبر کشته شده است, گروهی از مسلمانان تحت تأثیر این شایعه از معرکه گریختند و این نشان از آن دارد که وجود پیامبر از مؤثرترین زمینه ها برای ایجاد همگرایی بوده است.

این نقش مؤثر هنوز هم استمرار دارد و پس از گذشت قرن ها هنگامی که یک عنصر مزدور به ساحت مقدس پیامبر اسلام جسارت می کند همه مسلمانان با حساسیت بسیار در مقابل این عمل, عکس العمل گسترده و یکسانی نشان می دهند و به همه اردونشینان استکبار جهانی اعلام می کنند که تحمل جسارت به ساحت مقدس پیامبر را ندارند و پس از گذشت قرن ها از ارتحال پیامبر, مرقد و مضجع شریف آن حضرت, زیارتگاه مسلمانان است و هیچ مسلمانی نیست که به زیارت بیت الله الحرام مشرف شود, ولی به مدینه و به زیارت قبر مطهر پیامبر نرود و اجتماع عظیم مسلمانان در هر سال در ایام حج و زیارت بارگاه نبوی در کنار زیارت کعبه عظیم, نمایشی از همگرایی و وحدت کلمه مسلمانان حول این محور مهم می باشد.

ب) جهت دیگر این است که پیامبر علاوه بر آن که رسول خداست رهبر مسلمانان نیز هست. رهبر در هر جامعه ای مایه وحدت و همگرایی است و می تواند نیروهای موجود در آن جامعه را به سوی هدف واحدی هدایت کند; امیرمؤمنان علی(ع) در این باره می فرماید:

إنما انا قطب الرحی, تدور علیَّ و أنا بمکانی فاذا فارقته استحار مدارها واضطرب ثقالها;۲۶ بی شک من قطب آسیابم, چرخ های کشور باید بر محورم هماره بچرخد و من در جای خویش ثابت بمانم, اگر لحظه ای من جایگاهم را رها کنم مدارش سرگردان می شود و سنگ زیرین آن به لرزش می گراید.

بزرگ ترین دلیل بر محوریت پیامبر در اتحاد مسلمانان, تفرقه آنان پس از ارتحال آن بزرگوار است, امیرمؤمنان(ع) در این باره می فرماید:

فَلَمّا مضی ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ تَنازع المسلمون الأمر مِن بعده;۲۷ همین که آن حضرت درگذشت مسلمانان به کشمکش پرداختند.

از این رو سید شرف الدین بر این محور وحدت تأکید می ورزد و در کلماتی که پیشتر بدان اشاره شد بر محوریت رسول خدا در همگرایی مسلمانان از قول اهل سنت تأکید می ورزد و سیره عملی او گواه صادقی بر این مدعای او بود که جشن میلاد پیامبر اکرم را در روز ۱۲ ربیع الاول, مطابق نظر اهل سنت, برگزار می نمود.

براساس همین محوریت است که اهل سنت خود را پیروان پیامبر اکرم می دانند و نام (سنت) را که اشاره به سنت رسول خداست, خود نهاده اند و همه اهل سنت از چهار گروه تحت این نام گرد آمده اند.

۳) کتاب آسمانی واحد

ییکی دیگر از محورها و زمینه های همگرایی و اتحاد مسلمانان داشتن کتاب آسمانی واحد است. قرآن معتبرترین و تنهاترین قانون آسمانی در بین مسلمانان است و همه مسلمانان به اعتبار آن اقرار کرده اند.

امیرمؤمنان(ع) با استناد به آیه ای از قرآن به محوریت قرآن و نیز سنت رسول خدا(ص) برای رفع اختلافات اشاره می کند:

وقد قال الله سبحانه: (فإن تنازعتم فی شیء فردّوه إلی الله والرسول) فردُّه إلی الله أن تحکم بکتابه وردّه إلی الرسول أن نأخذ بسنَّته;۲۸ خدای بزرگ فرمود اگر در چیزی خصومت کردید آن را به خدا و رسول بازگردانید. بازگرداندن آن به خدا این است که کتاب او را به داوری بپذیریم و بازگرداندن به پیامبر این است که سنت او را انتخاب کنیم.

امیرمؤمنان(ع) در کلامی دیگر دقیقاً به محوریت قرآن در ایجاد وحدت اشاره کرده است, امام درباره عالمانی که در یک موضوع آرای مختلفی بنابر نظر شخصی خود ارائه می دهند می فرماید:

ترد تلک القضیّة بِعَینِها علی غیره فیَحکم فیها بخلاف قوله;۲۹ دعوایی درباره یکی از احکام را نزد عالمی می برند که با رأی خود حکمی صادر می کند, پس همان دعوا را از دیگری می برند که او درست برخلاف رأی اولی حکم می دهد.

سپس امام می فرماید:

چگونه اینان در یک موضوع واحد, احکام متفاوتی می دهند در حالی که خدای آنها یکی است و پیامبر آنها یک پیامبر و کتاب آنها یک کتاب. حقیقت مسأله چیست؟ آیا خداوند سبحان آنان را به اختلاف امر کرده است و اینان اطاعت کرده اند یا این که آنان را از اختلاف نهی کرده, ولی آنان نافرمانی کرده اند.۳۰

امام در این جا با توضیح بیشتر مطلب در کشف مایه اتحاد و بیان عامل اختلاف می پردازد و می فرماید:

آیا خداوند دین را ناقص قرار داده است و از اینان جهت اتمام آن یاری خواسته است یا این که خداوند دین را کامل قرار داده, ولی پیامبرش آن را به تمامه تبلیغ و ادا نکرده است, در حالی که خداوند می فرماید: (ما فرّطنا فی الکتاب من شیء), (فیه تبیان لکل شیء) و خداوند فرموده است که بعضی از این کتاب, بعض دیگر را تصدیق و تأیید می کند یا فرموده است اختلافی در آن نیست ـ ولو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافً کثیراً.۳۱

از این بیان روشن امیر بیان می توانیم به این نتیجه برسیم که قرآن و دستورات آن, سراسر وحدت آفرین است و هر دستور آن فرمان دیگر را تأیید و تصدیق می کند و اختلافات موجود می تواند با محوریت قرآن برطرف شود و مایه اختلاف را باید در امور غیر از دین و پیامبر و قرآن جستجو کرد و این هر سه از اساسی ترین محورهای اتحاد و همگرایی است و این سه رکن اساسی می توانند پایه های مستحکمی برای بنای کاخ اتحاد و همگرایی مسلمانان باشد.

حال که زمینه های همگرایی اسلامی روشن شد لازم است به اموری اشاره شود که می تواند با استفاده از این زمینه ها در مسیر ایجاد همگرایی به کار آید, در این قسمت به عوامل همگرایی مسلمانان اشاره می کنیم.

نویسنده: سعید عطاریان

۱. انفال / ۸, آیه۲۴.

۲. ر.ک: انفال(۸) آیه۴۶ و آل عمران/ ۳, آیات ۱۰۱ و ۱۰۵; حجرات/ ۴۹, آیات ۱۰ و۱۳ و توبه/ ۹, آیه۷۱ و فتح/ ۴۸, آیه۲۹ و انعام/ ۶, آیه۱۵۹.

۳. آل عمران/ ۳, آیه۱۰۳.

۴. مستدرک الوسائل, ج۱۱, ص۴۵; علامه حلی, تذکرةالفقهاء, ج۹, ص۸۹; صحیح بخاری, ج۸, ص۱۴۵.

۵. امالی صدوق, ص۴۳۲; وسایل, ج۲۹, ص۷۵ (چاپ آل البیت).

۶. سید عبدالحسین شرف الدین موسوی عاملی.

۷. آل عمران/ ۸, آیه۴۶ و یس/ ۳۶),یه۶۰ و نساء/ ۴, آیه۱۷۱.

۸. عبدالکریم بی آزار شیرازی, توحید کلمه, ص۱۴۸, به نقل از استراتژی وحدت در اندیشه سیاسی اسلام, نوشته سید احمد موثّقی, ج۲, ص۲۲۶.

۹. محمدرضا حکیمی, شرف الدین, ص۱۲.

۱۰. حسن انوری, فرهنگ بزرگ سخن, ج۸, ص۸۴۱۱.

۱۱. یادنامه علامه امینی (مقاله الغدیر و وحدت اسلامی), ۲۳۱ـ۲۴۲, به نقل از شرف الدین, نوشته محمدرضا حکیمی, ص۱۷۳.

۱۲. همان.

۱۳. محمدرضا حکیمی, شرف الدین, ص۱۷۲.

۱۴. المراجعات, ص۱۲.

۱۵. همان, ص۱۳.

۱۶. همان, ص۱۲.

۱۷. مجمع البیان, ج۲, ص۳۵۶.

۱۸. التبیان, ج۲, ص۵۴۵ ـ ۵۴۶.

۱۹. روح البیان, ج۲, ص۷۲; صافی, ج۱, ص۳۳۷.

۲۰. نهج البلاغه, خطبه۱۱۲.

۲۱. همان, خطبه۳۹.

۲۲. سید شرف الدین, الفصول المهمه, ص۱۳.

۲۳. المراجعات, ص۳.

۲۴. نهج البلاغه, خطبه۲۳۱.

۲۵. همان, خطبه۹۶.

۲۶. همان, خطبه۱۱۸.

۲۷. همان, نامه۶۲.

۲۸. همان, خطبه۱۲۵.

۲۹. همان, خطبه۱۸.

۳۰. همان.

۳۱. همان.

۳۲. محمدرضا حکیمی, شرف الدین, ص۵۴.

۳۳. نقباء البشر, ج۳, ص۱۰۸۳, به نقل از شرف الدین, ص۵۸.

۳۴. همان.

۳۵. همان.

۳۶. الفصول المهمه, ص۱۴۶, به نقل از شرف الدین, ص۷۰.

۳۷. محمدرضا حکیمی, شرف الدین, ص۱۳۹.

۳۸. المراجعات, ص۷.

۳۹. محمدرضا حکیمی, شرف الدین, ص۱۷۸.

۴۰. النص والاجتهاد, مقدمه, ص۶۲, به نقل از شرف الدین, ص۱۷۶.

۴۱. محمدرضا حکیمی, شرف الدین, ص۱۷۶.

۴۲. همان, ص۱۷۷ـ ۱۷۸.

۴۳. النص والاجتهاد, مقدمه, ص۱۴.

۴۴. المراجعات, ص۱۱۸ (مراجعه هفدهم).

۴۵. نساء/ ۴, آیه۸۲ و محمد/ ۴۷,آیه۲۴ و مؤمنون / ۶۳, آیه۶۸ و ص/ ۳۸, آیه۲۹.

۴۶. برگرفته از نداء الوحدة والتقریب بین المسلمین ومذاهبهم, نوشته محمد واعظ زاده خراسانی, ص۱۰۲.

۴۷. عبدالکریم بی آزار شیرازی, همبستگی مذاهب اسلام, ص۹۹ـ۱۰۰, به نقل از استراتژی وحدت در اندیشه سیاسی اسلام, نوشته سید احمد موثقی, ج۲, ص۱۶۵.

۴۸. همان, ص۳۱۱.

۴۹.عبدالکریم بی آزار شیرازی, توحید کلمه, ص۱۴۸ به نقل از استراتژی وحدت در اندیشه سیاسی اسلام, نوشته سید احمد موثقی, ج۲, ص۲۲۸.

۵۰. عبدالکریم بی آزار شیرازی, همبستگی مذاهب اسلام, ص۶۸.

۵۱. همان.

۵۲. عبدالکریم بی آزار شیرازی, استراتژی وحدت در اندیشه سیاسی اسلام, به نقل از سید احمد موثقی, ج۲, ص۱۶۴.

۵۳. عبدالکریم بی آزار شیرازی, همبستگی مذاهب اسلام, ص۶۹ ـ۷۰, به نقل از استراتژی وحدت در اندیشه سیاسی اسلام, نوشته سید احمد موثقی, ج۲, ص۱۶۴.

۵۴. همان, ص۳۱۰.

۵۵. محمدرضا حکیمی, شرف الدین, ص۱۸۰ (دفتر نشر فرهنگ اسلامی).

۵۶. النص والاجتهاد, ص۵۰۶ و۵۰۷.

۵۷. الفصول المهمه, ص۱۸۰.

---