كتابخانه های دانشگاهی ایرلند پیشرفت های اخیرو چشم اندازهای آینده

زمینه كاری كتابخانه های دانشگاهی ایرلند كاملاً شبیه سایر كشورهای اتحادیه اروپا است رشد سریع تعداد دانشجویان و تورم قیمت مواد كتابخانه با میزان بودجه مربوط مطابقن ندارند در این مقاله از جمله گامهای مثبت در این رابطه, به برنامه های اتحادیه اروپا اشاره شده و فعالیت های تعاونی, بویژه پروژه های IRIS و ALCID مورد بحث قرار گرفته اند

زمینه كاری كتابخانه‌های دانشگاهی ایرلند كاملاً شبیه سایر كشورهای اتحادیه اروپا است: رشد سریع تعداد دانشجویان و تورم قیمت مواد كتابخانه با میزان بودجه مربوط مطابقن ندارند. در این مقاله از جمله گامهای مثبت در این رابطه, به برنامه‌های اتحادیه اروپا اشاره شده و فعالیت‌های تعاونی, بویژه پروژه‌های IRIS و ALCID مورد بحث قرار گرفته‌اند. همچنین پیشرفت‌های ملی از جمله اقدامات »كمیسیون جامعه اطلاعاتی« و حركت به سوی یك سیاست اطلاع‌رسانی كتابداری مورد بررسی قرار گرفته‌اند. در این متن, تأثیرات قانون ۱۹۹۷ دانشگاهها و راهبرد آبنده و بویژه ضرورت نظامهای توزیع شده و همكاری بین‌كتابخانه‌ای بخصوص برای كتابخانه‌های پژوهشی مورد توجه قرار گرفته‌اند.دانشگاههای ایرلند و كتابخانه‌های آنها از هیچ یك از فشارهایی كه بر روی بخش آموزش عالی در اغلب كشورهای اتحادیه اروپا در طول ۱۰ سال گذشته اثر گذاشته بركنار نبوده‌اند. در آن دورهء زمانی, تعداد دانشجویان تقریباً دو برابر شد و این, میانگینی است كه افزایش ۱۴۰ درصدی تعداد دانشجویان تحصیلات تكمیلی را پنهان می‌كند. بنا به مقدار اسمی, بودجهء كتابخانه‌ها بندرت با این افزایش هماهنگ بوده است؛ سرانهء هزینهء كتابخانه برای هر دانشجو در همان سطح ۱۰ سال گذشته باقی مانده و به طور متوسط ۲۵۰ پوند ایرلند برای هر دانشجو است. به عبارت دقیقتر, این ارقام بیانگر كاهش ارقام بودجه, با وجود تورم عمومی در طول این دوره است, و اگر این ارقام را با افزایش بهای ادواری‌های پژوهشی در طول همین دوره مقایسه كنیم, كاهش خیلی شدیدی در مقدار بودجه را نشان می‌دهد.كتابخانه‌ها با وجود مشكلات خاصی كه داشتند, سازمان متبوع آنها چارهء مناسب و خاصی برایشان نیندیشید؛ به طور كلی نسبت بودجه‌های تخصیص یافته توسط سازمان‌ها برای كتابخانه كاهش یافته است. خلاطه این كه كتابخانه‌های دانشگاهی برای برآوردن تقاضای فزاینده‌ای كه به آنها ارائه می‌شود دارای منابع اندكی هستند. این وضع برای بیشتر خوانندگان آشنا است, و وضعیت ایرلند اساساً اختلاف چشمگیری با جاهای دیگر ندارد. جنبه‌ای كه-حداقل با بریتانیا-تفاوت دارد آن است كه سطح پابیه منابع همیشه پایین‌تر بوده؛ عموماً دانشگاه‌های ایرلند و كتابخانه‌های آنها, در مقایسه با موسسات بریتانیایی همتای خود, در هر مورد نصف تا ۳/۲ بودجه مربوط را دریافت كرده‌اند. پیامدهای مترتب بر مجموعه‌های تحقیقاتی نیز به اندازهء علت‌ها شناخته شده‌اند, زیرا كتابخانه‌ها-روی هم رفته-منابع روبه نقصان خود را به طور نابرابر به كار گرفته‌اند؛ اولویت اول در گسترش مجموعه و ارائهء خدمات به پشتیبانی آموزشی دوره‌های كارشناسی و تكمیلی تخصیص داده می‌شود, حال آن كه تداركات لازم برای پشتیبانی تحقیقات در سطح تحصیلات تكمیلی و كاركنان پژوهشی, كاهش می‌یابند. نتیجهء این وضع, كاهش در گستره و عمق مجموعه‌های تحقیقاتی در سطح ملی بوده است. با این وجود, پیشرفت‌های سازنده‌ای, عمدتاً در كاربرد فناوری‌های اطلاعاتی و در راه‌اندازی روزافزون خدمات اطلاع‌رسانی شبكه‌ای حاصل شده است؛ هرچند زیرساختار شبكه‌سازی هنوز از لحاظ ظرفیت لازم برای فراهم‌آوری وسیع وگستردهء نظام‌های اطلاعاتی رقومی, نارسا است. پیش‌بینی می‌شود این خدمات, بخش محوری در ارائهء خدمات‌كتابخانه‌ای باشند و این امر در طرح ساختمان كتابخانه‌های‌جدیدی كه در‌»دانشگاه لیمریك« به انجام رسیده و برای »دانشگاه دوبلین« و »دانشسرای ترینیتی دوبلین« طراحی شده نیز انعكاس یافته است. یكی از انگیزه‌های اصلی تحول, به كمیسیون اروپا برمی‌گردد كه با حمایت از تحقیقات در كاربرد نظام‌های راه دور(۱) در كتابخانه‌ها, نقش كمكی مهمی را بازی می‌كند. حمایت مالی محلی از پژوهش‌های كتابداری و اطلاع‌رسانی در ایرلند همیشه-تقریباً-ناچیز بوده و هست؛ مثلاً, نظیر»مركز پژوهش و نوآوری كتابخانه بریتانیا«یا»برنامه كتابخانهء الكترونیكی«(۲) بریتانیا ایرلند وجود ندارد. با حمایت مالی برنامه‌های كتابخانه‌ای و انفورماتیك راه دور اتحادیهء اروپا(۳), چندین كتابخانهء دانشگاهی فرصت شركت در پروژه‌های تحقیقاتی در طیف وسیعی از قبیل دسترسی به مدرك و تحویل مدرك, تدارك كتابخانه به منظور آموزش از راه دور, راهبری شبكه, آموزش استفاده‌كننده, نظام‌های پشتیبانی تصمیم‌گیری, سنجش كیفیت, و كاربردهای Z۳۹.۵۰ را پیدا كرده‌اند.صرفنظر از ارزش ذاتی نتایج تحقیقات, كتابخانه‌ها از افزایش پروفایل‌های تحقیقاتی‌شان در سازمان متبوع و از دیگر كتابخانه‌ها و سازمان‌های اطلاع‌رسانی اتحادیه اروپا سود برده‌اند.

فعالیت‌های تعاونی

بیان این كه همكاری فقط در بستر بین‌المللی صورت می‌گیرد گمراه‌كننده و نادرست است. در حقیقت در-حدود-۱۰ سال گذشته افزایشی در تعداد و در كارآیی رودیدادهای تعاونی پایدار در میان كتابخانه‌ها برای رفع چالش‌هاش ناشی از افزایش تقاضا و كاهش منابع دیده می‌شود. از جمله اینها, پروژهء IRIS است كه شاید در حال حاضر مهمترین اقدام در همكاری كتابخانه‌ای در ایرلند باشد. هدف این پروژه كه در اصل, نیمی از بودجهء آن را برنامهء انفورماتیك راه دور اتحادیه اروپا تأمین می‌كرد, به وجود آوردن كاربردی از پروتكل Z۳۹.۵۰ برای ایجاد امكان جستجوی همزمان در فهرستهای پیوستهء(۴) شش كتابخانه (از جمله یك كتابخانهء غیردانشگاهی) با سیستم‌های رایانه‌ای مختلف بود. همچنین امكان درخواست و تحویل مدارك نیز به عنوان بخشی از پروژه ایجاد شده بود. IRIS در كاربرد پروتكل Z۳۹.۵۰ برای جستجو در پایگاههای اطلاعاتی چندگانه با سیستم‌های مختلف, اولین مورد موفقیت‌آمیز شمرده می‌شود. اینك پروژهء اصلی برای تهیه یك برنامهء میانجی وب جهانی, با بودجه مشترك مشاركت‌كنندگان (كه همهء هفت كتابخانهء دانشگاهی را شامل می‌شود) در دست گسترش است. امسال پس از پایان كار, IRIS این امكان را فراهم می‌سازد كه همهء هفت فهرست پیوسته به شكل یك فهرستگاه پیوستهء واحد عرضه و به وسیلهء استفاده‌كنندگان مورد جستجو قرار گیرند. IRIS اهمیت زیادی در مشاركت موسسه غیردانشگاهی فُربرت(۵) دارد. فربرت یك موسسهء دولتی است كه یك سلسله خدمات به صنایع ایرلند ارائه می‌كند كه شامل پشتیبانی تحقیق و توسعه, نوآوری, و انتقال فناوری است. منابع كتابخانه‌های دانشگاهی, خدمات اطلاعاتی را كه فربرت به مشتریان صنعتی و حرفه‌ای ارائه می‌دهد از طریق امكان تحویل مدرك به وسیله IRIS , تكمیل می‌كند. البته تقاضای بسیار نیرومندی برای گسترش مشاركت سایر شركت‌كننده‌های غیردانشگاهی در كنسرسیوم IRIS, بخصوص در مورد كتابخانه‌هایی-مثل »كتابخانهء ملی ایرلند« و »كتابخانهء فرهنگستان سطنتی ایرلند«-كه دارای مجموعهء تخصصی یا قابل توجهی از مواد تحقیقی هستند وجود دارد. چنین گسترشی وقتی قابل پیش‌بینی است كه اقدامات تقویتی جاری بخوبی به انجام رسیده باشند. طرح ALCID (همكاری كتابخانه‌های دانشگاهی دوبلین)(۶) دو سال قبل ]در ۱۹۹۶[ شكل گرفت تا امكان دسترسی متقابل برای اعضای هیئت علمی و دانشجویان تحصیلات تكمیلی در چهار كتابخانهء دانشگاهی در منطقهء دوبلین, با استفاده از یك كارت عضویت مشترك فراهم شود. از زمان راه‌اندازی این طرح, مشاركت در آن برای گنجانیدن كتابخانه‌های غیردانشگاهی افزایش یافته است. با آن كه این طرح در این مرحله صرفاً امكانات و تسهیلات دسترسی را فراهم می‌سازد, احتمال وضع حقوق مربوط به امانت در دست بررسی است.كتابخانه‌ها همچنین امكاناتشان را برای ترویج یك رویكرد تعاونی(۷) به توسعهء كاركنان, به كار گرفته‌اند. چندین سال قبل در اصل به وسیلهء »دانشسرای ترینیتی دوبلین« و »دانشسرای دانشگاهی دوبلین« ابتكاری اندیشیده شد تا هزینه‌های این اقدام كه به تدریج دگرگون شده بود تقسیم شود و تمام كتابخانه‌های دانشگاهی كتابخانهء ملی را دربرگیرد. در حال حاضر یك برنامه برای توسعه و مهارت‌آموزی منظم و همزمان كاركنان به وسیلهء »كمیته مهارت‌آموزی كتابخانه‌های دانشگاهی و ملی«(۸) سازماندهی و اجرا می‌شود. آخرین اقدام تعاونی در رابطه با خرید ائتلافی(۹) بوده است؛ در زمان نوشتن این مقاله, مذاكراتی با تأمین‌كنندگان احتمالی, و بین سازمان متبوع كتابخانه‌ها در جریان است تا امكان خرید ائتلافی نشریات ادواری و پایگاههای اطلاعاتی شبكه‍‌ای را بررسی كنند.

پیشرفت در سطح ملّی

بنابراین در نظام دانشگاهی,گرایش عمومی كتابخانه‌ها واكنش به مشكلات ناشی از بودجهء ناكافی از طریق سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جدید, و نیز در پیش گرفتن یك سلسله فعالیت‌های اشتراك منابع بودهاست كه بسیاری از آنها با فناوری‌های جدید, تسهیل و پشتیبانی می‌شوند. هر جا كه بهره‌وری دوطرفه بوده, این اقدامات گسترش یافته و كتابخانه‌های غیردانشگاهی را نیز دربرگرفته است. اما به تغییرات محیط كتابداری و اطلاع‌رسانی در سطح ملی نیز باید توجه داشت كه یقیناً بر شكل و قالب آیندهء تداركات كتابخانه‌های دانشگاهی تاثیر خواهد داشت. »كمسیون جامعهء اطلاعاتی« در سال ۱۹۹۷ به وسیلهء دولت تأسیس شد تا بر راهبرد ایجاد جامعهء اطلاعاتی نظارت كند. این كمیسیون, تغییرات سریع و بنیادی در روشهای انجام كار, حرفه, یادگیری, فعالیت‌های محلی وخدمات عمومی را پیش‌بینی می‌كند. مضامین این اقدام برای كتابخانه‌های دانشگاهی تنها با مطالعهء »گزارش نخستین كمیسیون« (ISC, ۱۹۹۷) یا »راهبرد عمل« (ISSC, ۱۹۹۶) كه پیشتر از آن منتشر شد, آشكار نمی‌شود. اشاراتی كه به كتابخانه‌ها شده, كم و پراكنده هستند و عمدتاً به فرصت‌هایی برای آموزش مادام‌العمر, نقش كتابخانه‌های عمومی به عنوان نقاط دسترسی به شبكه‌های دانش و اطلاع‌رسانی, نقش دانشگاهها به عنوان »امكانسازان جامعهء اطلاعاتی« و مانند آنها پرداخته شده با وجود این به نظر می‌رسد كه كتابخانه‌ها نقش كلیدی در جامعهء اطلاعاتی داشته باشند, و با آن كه بعید است كه تأثیر كمیسیون بر كتابخانه‌های دانشگاهی در كوتاه‌مدت احساس شود, قطعی به نظر می‌رسد كه حداقل در دو زمینه, گسترده و نافذ باشد. نخست این كه ایجاد شبكه‌های ارتباطی كم هزینه و با ظرفیت بالا, علاوه بر مزایای دیگر, تأمین دسترسی به خدمات اطلاعاتی رقومی را تسهیل می‌كند. دوم این كه ایجاد و به كارگیری گستردهء خدمات اطلاعاتی رقومی به وسیله دولت محلی و مركزی و عموماً در خدمات عمومی, بتدریج محیطی را ایجاد می‌كند كه در آن, دسترسی مقدماتی به اطلاعات رقومی, همانند وضعی كه اطلاعات چاپی در حال حاضر دارد, رواج خواهد یافت.در حال حاضر هیچ خط‌مشی ملی جامعی برای كتابخانه‌ها یا خدمات اطلاعاتی در ایرلند وجود ندارد, و تا این اواخر هیچ شناختی از لوزم چنین خط‌مشیی در سطوح دولتی, یا در میان عامهء متخصصان كتابداری و اطلاع‌رسانی وجود نداشت.

---