نشر الكترونیكی مزایا , معایب دورنگاهی به آینده كاغذ

در طول تاریخ, كتابداری و اطلاع رسانی در عین آنكه در خدمت حوزه های مختلف دانش بشری بوده, متقابلاً برای بهبود وضعیت گردآوری, ذخیره, بازیابی و اشاعه سریع و دقیق اطلاعات از دستاوردهای علوم كه فناوری نمود عینی و مادی آن است, بهره مند شده است

در طول تاریخ، كتابداری و اطلاع‌رسانی در عین آنكه در خدمت حوزه‌های مختلف دانش بشری بوده، متقابلاً برای بهبود وضعیت گردآوری، ذخیره، بازیابی و اشاعه سریع و دقیق اطلاعات از دستاوردهای علوم كه فناوری نمود عینی و مادی آن است، بهره‌مند شده است. تولید كتاب، از قرون وسطی آغاز شد و با اختراع دستگاه چاپ در قرن پانزدهم میلادی وارد مرحله تازه‌ای به نام «انقلاب گوتنبرگ» گردید. از آن زمان تاكنون، تحولات فناورانه بسیاری در زمینه تولید كتاب به وقوع پیوسته است. ظهور شبكه جهانی اینترنت، یكی از مهم‌ترین آنهاست. اختراع شبكه جهانی وب در اوایل دهه ۱۹۹۰، افقهای جدیدی برای انتشار كتابهای الكترونیكی، نمایان كرد، به طوری كه هم اینك برخی از ناشران از این محیط چند رسانه‌ای و فرامتنی برای انتشار و دسترس‌پذیری انتشارات خود استفاده می‌كنند، و برخی دیگر در حال برنامه‌ریزی برای استفاده از این بستر الكترونیكی پویا هستند.با نگاهی گذرا به تاریخ دانش مكتوب، به ابزار، وسایل و محملهایی برمی‌خوریم كه بشر برای ثبت و ضبط و ذخیره اطلاعات مورد استفاده قرار داده است و موادی مانند الواح (گلی، سنگی، فلزی و چوبی)، استخوان حیوانات، چرم گاو، گاومیش و بز، پارشمن، طومار‌های پاپیروس، كاغذ و در ادامه عكس، اسلاید، فیلم، فیلم استریپ، طلق شفاف، میكروفرم‌ها، نوارهای مغناطیسی، صفحات و بعدها نرم‌افزارهای كامپیوتری، دیسك‌های مغناطیسی با ظرفیتهای مختلف و دیسك‌های فشرده نوری به این منظور كاربرد داشته است.

استفاده از هر یك از این وسایل با توجه به حجم تولید اطلاعات در هر جامعه و نیاز به ذخیره و بازیابی آن پدید آمده است.با وجود اینكه بسیاری از صاحب‌نظران معتقدند كتابهای چاپی همواره جایگاه خود را در میان خوانندگان و كتابخانه‌ها حفظ می‌كنند و ناشران همچنان فعالیتهای خود را به نشر كتابهای چاپی معطوف خواهند كرد، شواهدی نیز مبتنی بر تمایل روزافزون ناشران برای عرضه كتابهای خود در قالب الكترونیكی از طریق محیط وب دیده می‌شود. از یك سو هزینه نسبتاً كمتر انتشار كتابهای الكترونیكی نسبت به شكل چاپی، انعطاف‌پذیری و سرعت بیشتر برای روزآمدسازی و انتشار ویرایشهای جدید، سهولت فروش، توزیع و خرید كتابهای الكترونیكی از طریق اینترنت، و از سوی دیگر افزایش روزافزون تعداد استفاده‌كنندگان از اینترنت و خوانندگانی كه تمایل دارند از طریق كامپیوتر، كتاب مورد نظر خود را پیدا و آن را مطالعه كنند، از مهم‌ترین عوامل انتخاب سیاست نشر اینترنتی از سوی برخی ناشران به شمار می‌آیند. در بسیاری موارد، دسترسی به كتابهای موجود الكترونیكی از طریق وب، مستلزم پرداخت هزینه تعیین شده از سوی ناشران است. با این حال ناشرانی نیز نظیر «Academic Press National» وجود دارند كه امكان مطالعه پیوسته و رایگان برخی عناوین كتابهای چاپی را در اختیار علاقه‌مندان می‌گذارند. در واقع نوعی تلاش از سوی برخی ناشران برای معرفی و آگاهی از محتوای كتابها دیده می‌شود. برای نمونه، اخیراً سایتwww.Amazon.com موافقت برخی ناشران را برای مشاهده و مطالعه رایگان چندین صفحه از كتابهای منتشر شده از طریق سایت خود، كسب كرده است.زمانی كه صنعت چاپ، نسخه‌نویسی را در ۵۰۰ سال قبل از میدان خارج ساخت، انقلابی در علم، سیاست، و مذهب پدید آمد. چاپ این امكان را فراهم ساخت تا رسالات و جزوات سیاسی، مواعظ و خطابه‌ها، و متون درسی در دسترس هزاران نفر قرار گیرد. اختراعات متعدد به واسطه چاپ این امكان را برای مردمان به‌وجود آوردند تا از تجربه بلافصل خود فراتر روند.

چاپ امكان دانش اندوزی سریع را به وجود آورد. دانشگاه و كتابخانه، به مثابه كانونهای عمده كسب دانش، خود را تثبیت كردند و در طول قرن تداوم یافتند. در شرایطی كه موج توفنده الكترونیك بر آن است كه كتاب را به كام خود بكشد، گردش زمانه نظاره‌گر كتاب است كه در تقلای حفظ حیات خود به هر چیز چنگ می‌زند. آیا كتاب باقی خواهد ماند؟ آیا به راستی ضرورتی هست كه به وابستگی به كتاب ادامه دهیم؟ آیا نیازمند آن هستیم كه كتاب همچنان به عنوان حافظه اجتماعی ما عمل كند؟به واسطه حجم ذخیره كامپیوتر، در حال حاضر كتابهای مرجع بر روی فرمت‌های كامپیوتری قابل دسترسی‌اند. همچنین از طریق نظامهای ذخیره و بازیابی كامپیوتری پیوسته می‌توان به متن كامل واژه‌نامه‌ها، راهنماها، سالنامه‌ها، و دایرهٔ‌‌المعارفها دست یافت. نشر الكترونیكی اطلاعات، در حال حاضر از جهت تجاری توسعه زیادی یافته است. آیا شاهد بخش مرجع بدون كاغذ خواهیم بود؟ به‌ویژه آنكه دیسك نوری ثابت خواهد كرد كه برای كشورهای در حال توسعه شیوه‌ای كارآمد به منظور دستیابی به آن دسته از منابع اطلاعاتی است كه به دلیل هزینه‌ها و فقدان خدمات پشتیبانی ارتباط راه دور برای بازیابی اطلاعات به شكل پیوسته، دیر زمانی‌ قابل دستیابی نبودند.

● كتابهای الكترونیكی

جامعه امروزی به طور روز افزون از جنبه‌های آموزش، ارتباطات، اطلاعات، اقتصاد، و بازار و جز آن به اینترنت وابسته شده است. شاید بتوان اینترنت را شاهرگ اصلی ارتباطی فرهنگها و انتقال اطلاعات عنوان كرد. همچنین، ماهواره‌ها، شبكه‌های فیبر نوری، و شبكه‌های بی‌سیم مهم‌ترین ابزار برای ایجاد دهكده جهانی و ملتهای بدون مرز هستند، حال آن كه طی بیست سال اخیر و با پیشرفت فناوری، شاهد ارتباط افراد عادی در نقاط مختلف دنیا از طریق شبكه‌ها بوده و هستیم. امروزه، كتابهای الكترونیكی به واقعیت پیوسته‌اند و قطعاً بخشی از آینده منابع كتابخانه‌ای را تشكیل می‌دهند. كتاب الكترونیكی به خودی خود و در شكل ظاهری، وسیله‌ای كوچك و قابل حمل برای نگه‌داری و نمایش اطلاعات است. اما امروزه، كتابهای الكترونیكی چنان امكاناتی را در اختیار كاربر می‌گذارند كه دیگر نمی‌توان آنها را فقط «كتابهایی نوظهور» دانست، بلكه این كتاب‌ها به عنوان فناوری آموزشی نیز بسیار مفید هستند. چه در كلاس‌های درس و چه در مطالعات فردی، كتاب یا دیگر منابع اطلاعاتی همواره مورد نیاز بوده و هستند اما منابع چاپی را نمی‌توان همیشه و در هر شرایطی به میزان مورد نیاز تهیه كرد. با استفاده از كتابهای الكترونیكی، نه تنها می‌توان بخشی از متن مورد نظر خود را برای استفاده‌‌های بعدی ذخیره كرد، بلكه می‌توان به روشهای الكترونیكی و بسیار سریع، در تمام متن به جستجوی مطالب مورد نظر خود پرداخت. این فرمت می‌تواند، هنگامی كه یك طرح پژوهشی و تحقیقی با منابع متعدد در دست اجراست، با صرفه‌جویی بسیار زیاد در زمان، به طور كامل آشكار شود.كتابهای الكترونیكی ویژگیهایی دارند كه با استفاده از آنها، نه تنها در وقت و زمان صرفه‌جویی می‌شود، بلكه باعث شكوفایی خلاقیتهای كاربر یا خواننده نیز می‌شود. به طور نمونه می‌توان اندازه و نوع قلم و رنگ را در بخشهای مورد نظر تغییر داد.

همچنین، بسیاری از كتابهای الكترونیكی به ابزارهایی مجهز شده‌اند كه به كاربران امكان می‌دهند كه زیر پاراگراف‌های مورد نظر خود خط بكشند و یا نكاتی را در حاشیه متن اصلی یادداشت كنند. این ابزار برای محقق یا دانشجویی كه قصد دارد بدون از میان بردن یك نسخه چاپی كتاب، مطالب اصلی و كلیدی آن را بیرون بكشد جالب است. به علاوه می‌توان صفحات مورد نظر را در كتابهای الكترونیكی به سادگی و مثلاً با فشار یك كلید برای مراجعات بعدی نشانه‌گذاری كرد. از دهه ۱۹۵۰ تا امروز، كتابخانه‌ها بیشتر از هر زمان دیگری در طی تاریخ خود، دستخوش تغییرات سریع و عمیق شده‌اند. البته این تغییر به علت كاربرد كامپیوتر و فناوری‌های مخابراتی پیش آمده است. فناوری كلیه فعالیتهای ما را در زمینه نگه‌داری ركوردها بهبود بخشیده و در ترویج اشتراك منابع بین كتابخانه‌ها بسیار موفق بوده است. كتابخانه بدون دیوار هم اكنون واقعیت پیدا كرده، زیرا بسیاری از افراد، اكنون می‌توانند به فهرستهایی دست یابند كه نمایشگر منابع موجود در یك همایش كتابخانه‌ای است و حتی در پاره‌ای موارد می‌توانند از راه دور به نام خود از كتابخانه‌های دیگر كتاب دریافت كنند، یا فتوكپی مورد نیاز خود را درخواست نمایند.

پی‌نوشتها

۱. Wilfred Lancaster

منابع

تقوی، مهدی (۱۳۷۵)". دیسك فشرده ابزار نوین ذخیره و بازیابی اطلاعات" ، فصلنامه كتاب (تابستان)، دوره هفتم، شماره دوم.

جكسن، مایلز م. (۱۳۷۳). " آینده كتاب در عصر الكترونیك" ، ترجمه نعمت‌الله جهانفر، فصلنامه كتاب، دوره پنجم، شماره سوم و چهارم.

خسروی، فریبرز، فصلنامه كتاب ، شماره ۵۲

طاهری، طاهره. "كتابخانه ملی: دیجیتالی یا سنتی"، فصلنامه كتاب، شماره ۵۲

كوشا، كیوان. " نشر اینترنت: فرصت‌ها و چالش‌های نشر كتاب در محیط شبكه جهانی وب" ، فصلنامه كتاب، شماره ، ۵۳.

لنكستر، ف. ویلفرد."تأملی بر جامعه بدون كاغذ"، ترجمه احمد شعبانی و شهناز خدیوی، فصلنامه اطلاع‌رسانی، دوره ۱۶، شماره ۳ و ۴.

نوشته: بهروز حیدری

دانشجوی كارشناسی ارشد كتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشگاه آزاد اسلامی- واحد علوم و تحقیقات

---