زیمل, لوکاچ و از خود بیگانگی

از خودبیگانگی با فلسفه هگل آغاز و با مارکس همگانی شد

از خودبیگانگی با فلسفه هگل آغاز و با مارکس همگانی شد. هگل آن را در مورد روح یا جان به کار برد، پس از او مارکس به دلیل تاثیر از فوئر باخ به آن بعد مادی بخشید و انسان به ویژه پرولتاریا را در جامعه سرمایه‌داری ازخودبیگانه معرفی کرد. پس از او مارکسیست‌ها و حتی غیرمارکسیست‌ها این مفهوم را با دیدگاه‌های متفاوت به کار برده‌اند. وبر، زیمل، لوکاچ، بلونر و بریورمن هرکدام تعبیر جداگانه‌ای از الیناسیون داشته‌اند و چیزهایی به آن افزوده یا کم کرده‌اند.

زیمل در مطالعاتش به روابط متقابل توجه بسیاری داشت. به باور او در رابطه‌ای که بین دو نفر وجود دارد، گروه به معنای واقعی وجود ندارد، به همین دلیل، نبود یک نفر می‌تواند گروه را منحل کند. اما با ورود نفر سوم، روابط تغییر کرده، گروه و نظامی فراتر به وجود می‌آید. نفر سوم می‌تواند میانجی باشد یا دو نفر با هم علیه او همدست شوند.

به هر حال روابط پیچیده‌تری شکل می‌گیرد، به طوری که نبود یکی نمی‌تواند به نظام و گروه صدمه بزند. بنابراین به باور زیمل افزایش جمعیت، نظامی فراتر از تک‌تک افراد به وجود می‌آورد که به مرور بر آنها سلطه می‌یابد. افزایش جمعیت با تخصصی شدن و شهرنشینی، افراد را به هویت‌های تکه‌پاره‌ای بدل می‌کند و آنها دیگر احساس تعلق به چیزی را ندارند. در کلان‌شهرها افراد مانند اجتماعات سنتی با تمام وجود عضو یک حلقه اجتماعی نیستند، فقط جزوی از خود را وقف هریک از روابط‌شان می‌کنند و محصولی که در هرجا ایجاد می‌کنند را آنقدر کوچک می‌پندارند که حتی این فکر به ذهن‌شان خطور نمی‌کند که همین محصولات آنها فرهنگ را می‌سازد.

زیمل عدم تعلق فرد و آزادی از قید و بند روابط سنتی را عاملی برای از خود بیگانگی انسان در شهرها می‌داند. انسان با رهایی از وجدان جمعی دورکیمی بیشتر از همیشه به اسارت درمی‌آید، زیرا دچار تنهایی و سرگشتگی شده و خود را سازنده جهانی که در آن زندگی می‌کند، نمی‌داند و بدتر، اینکه حس می‌کند در همین جهان اسیر و زندانی است. زیمل در فلسفه پول اشاره می‌کند که به دلیل تقسیم کار پیشرفته و تخصصی شدن در شهرها جامعه نیازمند یک وسیله جهانی داد و ستد است که این کارکرد را پول انجام می‌دهد. سیطره پول ناشی از وجود روحیه حسابگری و ریاضیات در شهرهاست. او سیطره پول بر زندگی و تفوق فرهنگ عینی و جمعی را بر فرهنگ ذهنی و شخصی، عامل از خود بیگانگی و تراژدی فرهنگی می‌داند.

گئورگ لوکاچ، برای رفع ابهامات اندیشه مارکسیستی به هگل و برای رفع نواقص اندیشه هگل به اندیشه‌های وبر و زیمل روی آورد. او در کتاب «تاریخ و آگاهی طبقاتی» مفهوم فتشیسم و بت‌انگاری مارکس را بسط می‌دهد. مارکس مدعی بود کارگر در جریان تولید دچار از خودبیگانگی می‌شود. در مقابل لوکاچ به مفهوم از خودبیگانگی مارکس عمومیت بیشتری بخشید، به نظر او افزون بر طبقه کارگر دیگر طبقات، بخش‌ها و سازمان‌ها نیز دچار نوعی شی‌وارگی می‌شوند و راه نجات آنها تحقق خودآگاهی طبقاتی است. طبقه کارگر به این خودآگاهی می‌رسد. (نظریه‌های جامعه‌شناسی، آزاد ارمکی، ۱۱۸)

اما چرا شی‌وارگی در همه حوزه‌ها رخ می‌دهد؟ به باور او در گذشته کلیت و وحدتی وجود داشت که امروزه با گسترش علم پوزیتیویستی و تجربی جهان کلیتش را از دست داده است. او این مفهوم را از هگل می‌گیرد و می‌گوید کلیتی که به ما معنا می‌بخشد از بین رفته و بورژوازی و علوم پوزیتیویستی با بخش بخش کردن جهان به این قضیه دامن می‌زند. بنابراین تنها علوم انسانی به کل یا پراکسیس می‌اندیشد. هر جزیی از تاریخ و هر نهادی از خود‌بیگانگی موقتی کل است و سرانجام باید در کلیت سیال پراکسیس حل شود.

او در مقام مارکسیستی هگل‌گرا، جوهر روش مارکس را توجه به کلیت، که برگرفته از هگل است، می‌داند. این کل، همان عین- ذهن یا عاقل و معقولی است که هدف ایده‌آلیسم آلمانی بود. این کلیت، کار انسان یا پراکسیس است، که تاکنون از خودش به عنوان کار انسانی ناآگاه بوده است. کسب خودآگاهی طبقاتی پرولتاریا به معنای ظهور وحدت عاقل و معقول است. در اندیشه لوکاچ پرولتاریا به جای روح در فلسفه هگل با‌گذار از جهان بیگانه شده به خود باز می‌گردد. تاریخ در پرولتاریا به شناخت خود دست می‌یابد زیرا پرولتاریا عامل خودآگاه فرآیند کلی تاریخ است. (بشیریه، ۳۶)

لوکاچ به پرولتاریا امید دارد. زیرا پرولتاریا، تولیدکننده و سازنده جهان است. «کارگر است که جامعه را می‌آفریند پس از همه به آن آگاه‌تر است» و اوست که می‌تواند با آگاهی راستین به فهم کلیت از دست‌رفته و جهان بیگانه‌شده دست یابد.

رویا فتح‌الله‌زاده