درآمدی بر حیات و برخی مولفه های فکری سیدجمال الدین اسدآبادی

سید جمال الدین اسدآبادی جمله افراد و مصلحانی است که به تعبیر دوست و دشمن از خود, مکتبی اصلاحی در سراسر دنیا به جای گذاشت به تعبیر حامدالگار, سیدجمال الدین اسدآبادی تاریخ بسیاری از کشورهای اسلامی را تشکیل داده است در این نوشتار سعی داریم به گوشه ای از حیات سیاسی این اندیشمند نامی و پرشور را مورد بررسی قرار دهیم

از آنجا که مصلحان بزرگ و رهبران الهی برای نجات همه ملت های تحت ستم مسلمان و غیر مسلمان به پاخاسته اند و با انگیزه های الهی در مقابل ظلم و ستم و فساد قیام کرده اند، حوزه فعالیت آنها و میزان تاثیر آنان زمان و مکان نمی شناسد و همواره در هرجای دنیا و در هر زمانی می توان نشانی از آثار وجودی و فکری آنها پیدا کرد. از جمله این افراد و مصلحان در دوقرن اخیر و شاید سرآمد همه این مصلحان که از خود مکتبی اصلاحی در سراسر دنیا به جای گذاشت سیدجمال الدین اسدآبادی است که به تعبیر حامدالگار تاریخ بسیاری از کشورهای اسلامی را تشکیل داده است. حال در این نوشتار سعی داریم به گوشه-ای از حیات سیاسی این اندیشمند متلاطم و پرشور بپردازیم.

▪ زندگینامه:

سیدجمال الدین در شعبان ۱۲۵۴ ق (۱۸۳۸م) در اسدآباد همدان به دنیا آمد. ایشان در سال ۱۲۶۴ ق که ابتدای سال دهم عمرش بود به اتفاق پدرش به قزوین می رود و در آنجا به مدت دو سال به یادگیری زبان عربی و مقدمات علوم دینی پرداخت تا اینکه در سن ۱۲ سالگی به دست سیدمحمد صادق طباطبایی ملبس به لباس روحانیت می شود. سپس ایران را به قصد عراق ترک و به مدت چهارسال در درس شیخ انصاری(ره) حاضر می شود. هر چند سید همواره روحی پرتلاطم و ذهنی سیاسی و فعال داشت که این شاخصه توجه شیخ را به خود جلب کرده بود ولی باید گفت که از سن هفده سالگی با سفر به بوشهر و از آنجا به هندوستان، رسما فعالیت سیاسی خود را آغاز کرد. سیدجمال دوران زندگی سیاسی خود را همواره در سفر بوده و به کشورهای مختلفی نظیر عراق، افغانستان، هندوستان، روسیه، ترکیه، انگلستان و ایران سفر می کرد و با پیدا کردن یاران و همراهانی سعی در بیداری جوامع اسلامی داشته و این کار را تا آن موقع انجام داد که دیگر وقتش برای ماندن در این دنیا تمام شده بود و در سال ۱۳۱۴ ق با آرمیدن در خاک استانبول آرام گرفت.

▪ آثار و فعالیت های علمی سیدجمال:

سیدجمال از خود آثار مهمی به جا گذاشت که عبارتند از:

مقالات جمالیه (مشتمل بر چندین مقاله علمی، فلسفی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی است.)

شرح حال اکهوریان با شوکت و شان.

تاریخ افغانستان.

الوصیه السیاسیه الاسلامیه.

رساله فقه اسلامی

تدریس فلسفه ابن سینا در الازهر مصر

پاسخ به ارنست رنان

اما مهمترین آثار و فعالیت های علمی و فرهنگی سید به شرح ذیل می-باشند.

۱. مجله و روزنامه نگاری:

سید در کار روزنامه نویسی و نگارش مقالات روشنگر از مهارت بالایی برخوردار بود و راه رهایی امت ها را از بدبختی در تقویت همین امر می دانست. به گونه ای که می گوید: «هر امتی که جویان سعادت و خواهان رهیافت بوده باشد، باید بداند که به غیر از جراید و اخبارنامه های یومیه به مقصود اصلی و مطلوب حقیقی خود نخواهد رسید ...... لکن به شرط آنکه صاحب جریده بنده حق بوده باشد، نه عبد دینار و درهم؛ زیرا اگر بنده دینار و درهم بوده باشد حق را باطل و باطل را حق ......... و البته عدم این گونه جریده از وجود آن به مراتب غیرمتناهیه بهتر است.» بدین جهت در راه اندازی و رونق یافتن نشریاتی نظیر «معلم شفیق» «حبل المتین» «ضیاء-الخافقین» «ابونظاره» تاثیر مستقیم داشت ضمن آنکه از ظرفیت-های رسانه ای موجود در کشورهای اروپایی از طریق آشنا شدن با سردبیران آن نشریات و ارسال مقاله برای آنها، استفاده مطلوب را می برد.

۲. عروه الوثقی:

از روزنامه عروه الوثقی که در پاریس و به مدت هشت ماه انتشار -یافت به عنوان مهمترین اثر برای استخراج افکار و پیشنهادات سیدجمال در راه اصلاح امور مسلمین یاد می کنند. مهم بودن این اثر تا آنجاست که به اعتقاد خیلی از مورخین بیانات پرشور سخنواران اسلامی در قرن اخیر اثر نوشته های روزنامه العروه الوثقی است. سید جمال در بیان هدف خود از راه اندازی عروه الوثقی می-گوید: «این مجله به یاری خداوند اوضاع ملل شرق را بیان می کند ...... حقایق لازم را که عدم توجه به آنها سبب سقوط و ضعف ملل اسلامی شده باشد بیان خواهد کرد و راه هایی را که آن ها سبب سقوط ملل مسلمان شده بیان خواهد کرد و راه هایی را که برای تدارک گذشته و احتراز از رنج های آینده، نبایند روند، نشان خواهد داد.» این نشریه که به صورت رایگان به کشورهای شرقی ارسال می-گردید، با کمک خیرخواهان هندی منتشر می شد. اما وقتی انگلیسی ها دریافتند که این نشریه با کمک مسلمانان گمنام هندی اداره می-شود، رابطه پستی میان سید و هند را قطع کردند و بدین ترتیب رونامه ناگزیر از تعطیل شد.

۳. نامه ها:

از جمله آثار مهم سیدجمال نگارش نامه به زبانهای مختلف (فارسی، هندی، عربی، ترکی) به شخصیت های مختلف در نقاط گوناگون می باشد که تعداد آنها را بالغ بر ۵۰۰ مراسله مکتوب برآورد کرده اند. از جمله این نامه ها می توان به «نامه به ناصرالدین شاه، آیت الله میرزای شیرازی، جوانان مصر، علمای ایران، امین الضرب، ملکه ویکتوریا، رئیس دولت عثمانی، دوستان ایرانی و .... اشاره کرد. اهمیت نامه ها بیشتر از آن رو است نویسنده خود آنها سیدجمال است و چون این نامه ها اغلب خصوصی بودند، از هر گونه غلو و اغراق مبراست و لذا می تواند چهره حقیقی نویسنده را به-خوبی نشان دهد.

۴. رساله نیچریه:

یکی از مذاهب و نحله هایی که در هندوستان وجود داشت مذهب نیچریه بود. این مذهب در ضمن فعالیت های گوناگونی توانسته بود در سراسر هندوستان پیروانی برای خود جمع آوری کند. در اینجا بود که سیدجمال به تقاضای یکی از مسلمانان حیدرآباد در صدد توضیح، تشریح و پاسخ به آن برآمد. لذا رساله جامع و منظم حقیقت مذهب نیچری و بیان حال نیچریان را به رشته تحریر درآورد.

▪ سید و علما:

سیدجمال برای علم و عالم ارزش بسیاری قائل بود و همواره مردم از یک سو به نزدیکی با علما تشویق می کرد و از سوی دیگر علما را تحریک و تشویق به دخالت هرچه بیشتر در امور سیاسی و اجتماعی و مبارزه با استعمار می کرد. سید در اهمیت علم و عالم می گوید: «سبب فقر و فاقه و مسکنت و ذل و بدبختی اهالی مشرق زمین از آن است که آنها به هیچ وجه مقدار علم و عالم را نمی دانند .... و این را ندانستند که جمیع سعاداتی که در عالم یافت شده است همه نتیجه علم و معرفت بوده است.» این در حالی است که خطر عالم فاسد را نیز اینگونه خطرناک توصیف می کند که: «هرگز اصلاح از برای مسلمانان حاصل نمی شود مگر آن که روسای دین ما اولا اصلاح خود را نمایند .... چون اگر نظر شود دانسته می شود این تباهی که برای ما حاصل شده است اولا در علما و روسای دین بوده و سپس در سایر امت سرایت کرده است.»

تاثیر سیدجمال برعلمای اهل تسنن با توجه به طرز تفکر آنها و پیوند آنان با حکومت های وقت، کمتر بوده و به تعبیر شیخ محمدعبده مشایخ و دانشجویان الازهر برضد او سخن ها گفتند و چنان پنداشتند که این علوم انسان را گمراه می کند بدین جهت آورده-اند تدریس فلسفه ابن سینا و جغرافیا باعث مخالفت علمای اهل تسنن با وی و علت اخراجش از الازهر بود.

اما نحوه برخورد سید با علمای ایران و در کل با روحانیت شیعه، متفاوت با رفتاری بود که با علمای سنی داشت. سیدجمال همواره این نهاد را یک نهاد مستقل از دولت و مردمی می دانست و به تعبیر شهیدمطهری هرگز دیده نشد که روحانیت شیعه را بکوبد یا تضعیف کند بلکه همواره برای روحانیت شیعه احترام فراوان قائل بود. نامه سید به حاج مستان مراغه ای در دفاع از علمای ایران، نامه ایشان به میرزای شیرازی ، ارتباط ایشان با شیخ هادی نجم آبادی، سید صادق طباطبایی و .... نمونه هایی گویا از این ادعا می باشد.

▪ سید و روشنفکران:

در عرصه اندیشمندان و رهبران فکری و سیاسی، سید از معدود افرادی است که ضمن پیوند عمیق با طبقه سنتی و مذهبی جامعه، ارتباط با طبقه روشنفکر را در دستورکار خود قرار داده بود. ایشان در مدت اقامت خود در کشورهای اروپایی با برخی از روشنفکران مطرح آنجا آشنا می شود که از جمله آنان می توان به «ارنست رنان»، «ویکتورهوگو»، «ژرژکلمانسو»، «بلنت»، «دیولافو» و «هانری روشفور» اشاره کرد. این قبیل ارتباطات بود که از سیدجمال، یک شخصیت ممتاز، عالم و آگاه به زمانه ساخته بود.

اما عمده برخورد ایشان با روشنفکران کشورهای اسلامی بود. سید با توجه به شناختی که از غرب و مدرنیته داشت در راستای نگاه تفکیکی و انتقادی اش به مقوله غرب بیشترین مخالفت را با آن دسته از روشنفکرانی داشت که در جریان چگونگی تعامل با غرب، اعتقاد به غربی شدن و تقلید از غرب داشتند. روی همین بینش بود که سید جمال در مقابل افرادی همچون سید احمدخان در هند و میرزاملکم خان در ایران می ایستد و درگیر می شود. هر چند سیدجمال با ملکم خان از قبل همکاری هایی را در روزنامه قانون با هم داشتند ولی با توجه به اختلاف مبانی فکری و سیاسی این دو شخصیت و تفاوت برداشت از مقوله غرب، در مقابل هم قرار می گرفتند که همین امر موجب شد تاریخچه ای از انتقادات را میانشان رقم بخورد.

▪ راز وسعت نفوذ و ماندگاری ایشان:

اکنون با گذشت بیش از یک قرن از درگذشت این مصلح بزرگ عالم اسلام، همچنان شاهد آثار مستقیم و غیرمستقیم فعالیت های ایشان در عرصه های مختلفی از زندگی سیاسی اجتماعی اندیشمندان، جنبش ها در نقاط مختلف دنیا هستیم. اما راز این موفقیت و تاثیرگذاری گسترده را می توان در موارد ذیل ذکر کرد.

۱. نوع حرکت: سید بر خلاف خیلی از تنگ نظری ها که اکثر مصلحان، رهبران و جنبش های سیاسی و فکری دچار آن هستند حرکتی را آغاز کرد که از سطح ملت، ملیت مذهب خاص فراتر رفته بود و به دنبال آرمان هایی در سطح جهان بود. در این راستا بود که سیدجمال همه کشورهای اسلامی را وطن خود می دانست و به ایجاد اتحاد و رفع اختلافات میان آنان همت می گماشت. از آنجایی که عنصر مرکزی ذهن سیدجمال را استعمار و استعمارستیزی تشکیل داده بود و از طرفی با شناختی که از پدیده استعمار داشت، می دانست که تنها راه امت اسلام برای مقابله موثر با استعمار که یک حرکت جهانی و یونیورسال است اتحاد میان آنهاست.

۲. شناخت غرب: راز دوم موفقیت و ماندگاری سید در نوع نگاهی بود که به غرب و دنیای غرب داشت. سید با توجه به شناختی که از غرب، مدرنیته و تمدن برخواسته از آن داشت در چگونگی برخورد با غرب به بیراهه نرفت. وی برخلاف آنهایی که بدون شناخت و به طور احساسی به رد مطلق غرب اعتقاد داشتند و نفی غرب می کردند و همچنین برخلاف آنهایی که کورکورانه به تبعیت از غرب می-پرداختند و کعبه آمال خود را غرب قرارداده بودند ، اعتقاد به تفکیک و گزینشی برخورد کردن با دنیای غرب داشت. ایشان با تفکیک قائل شدن میان جنبه های مثبت و منفی غرب و تمدن غربی، از جنبه های منفی آن احتراز و جنبه های مثبت آن را اخذ می-کرد.

۳. انگیزه الهی: انگیزه، نیات پاک الهی و انسانی و حرکت بر اساس موازین عقلی از دیگر علل ماندگاری سیدجمال در عرصه تاریخ اندیشه ها است. سید بدون توجه به منافع شخصی، همواره به فکر اصلاح امور مسلمین و نجات آنان از یوغ استعمار بود و در این راستا هرگونه پیشنهاد پست ومقام و ثروت و مکنت را که به قیمت ازبین بردن ارزش ها و اهداف انسانی بود با قاطعیت تمام رد می کرد.

۴. عجین بودن اندیشه و عمل: از دیگر ویژگی های شخصیتی و رفتاری سیدجمال این بود که همانطوری عمل می کرد که می اندیشید. بر این اساس نهضت وی هم فکری بود هم عملیاتی. اما این نهضت فکری بود به این جهت که به بازسازی سنت در چارچوب اندیشه های انتقادی، عقلی، فلسفی، علمی و دینی همت می ورزید و از سنت ها و برداشتهای غلط و خرافاتی از دین به شدت انتقاد می کرد و تفسیرهای تنگ نظرانه و قشری گونه از دین و مذهب را قبول نداشت و رد می کرد.

از طرف دیگر باید گفت حرکت ایشان یک نهضت عملیاتی بود از این جهت که پایه گذار و به تعبیر شهیدمطهری سلسله جنبان نهضت های اصلاحی در صد ساله اخیر بوده است.

▪ جمع بندی:

طبیعتا نمی توان از این نوشتار انتظار به نمایش گذاشتن چهره انسانی را داشت که به اعتراف دوست و دشمن سرسلسله جنبان جنبش های آزادیبخش و اصلاح طلب در قرن اخیر می باشد. اما در حد توان قلم و ذهن نویسنده به نکاتی از زندگی سیاسی اجتماعی ایشان پرداخته شد و بیان شد سیدجمال با شناختی که از غرب و جریان مدرنیته داشت، با نگاهی خردورزانه و توسعه محورانه همواره سعی در شناخت ضعف فضای فرهنگی و سیاسی حاکم بر جوامع اسلامی را داشت و برای از بین بردن این موانع و ضعف ها، از ظرفیت های مختلف فرهنگی، سیاسی و اجتماعی استفاده می کرد. ایشان برای تحقق هدف والای خود که عبارت از بازگرداندن حیات دوباره به کالبد بی جان جامعه اسلامی بود، به مبارزه با مسائلی از قبیل فقر علمی، فرهنگی، جدایی جوامع مسلمان از اسلام اصیل و عدم خودباوری و رضایت به وضع موجود و مبارزه با استعمار می پرداخت. در این راه فعالیت هایی را از قبیل «روزنامه نگاری»، «مقاله نویسی»، «مناظره»، «سخنرانی»، «نامه نگاری»، «تدریس و تشویق به فراگیری علوم جدد»، «ارتباط با علما»، «ارتباط با جامعه روشنفکری» و .... را در دستور کارخود قرار داد. تلاش خستگی ناپذیر سید جمال در قالب آموزه های امدیبخش و شورآفرین سرانجام توانست آنچنان تاثیری در دنیای اسلام بوجود آورد که امروزه کمترکسی به آموزه های ایشان و لزوم اجرایی آنها تردید کند.

سید ابوالحسن توفیقیان