ردپای تمدن ایران در سوریه

نگاهی به آثار تاریخی و بناهای باستانی شهر پالمیرا در ساحل شرقی مدیترانه

سوریه تنها به آثار مذهبی و زیارتگاه‌های آن خلاصه نمی‌شود؛ کشوری در غرب آسیا حد فاصل دریای مدیترانه و کشور عراق که در گذشته به نام شام معروف بوده است.

حرم حضرت زینب (س) و آرامگاه تعدادی دیگر از فرزندان و وابستگان ائمه‌اطهار(ع)‌ و اهل‌بیت(ع)‌ در این کشور، امروزه بسیاری از مسلمانان و ارادتمندان اهل‌بیت(ع)‌ بویژه ایرانیان را برای زیارت این قبور از اقصا نقاط جهان به‌سوی خود می‌کشاند.اما صحبت از آثار باستانی و تاریخی این منطقه که تنها به اماکن مذهبی خلاصه نمی‌شود، ما را با سابقه‌ای بیش از ۵۰۰۰ سال قدمت روبه‌رو می‌کند؛ سابقه‌ای که نشان از نفوذ اقوام مختلف در دوره‌های زمانی متفاوت در این نقطه از خاک جهان داشته است.

از آثار و نشانه‌های اقوام سامی، آموری، آرامی، آشوری، بابلی، یونانی و... که بگذریم نفوذ و تاثیر ایران در دنیای باستان بر این ناحیه بسیار چشمگیر و قابل تامل است. ایرانیان از سال ۵۵۰ تا ۳۳۲ پیش از میلاد بر سوریه تسلط داشتند که نشانه‌هایی از آن در نوع و سبک معماری بر جای مانده از آثار باستانی کشف شده در این کشور، کاملا مشهود است.

یکی از مناطق مهم در سرزمین شام که تمدن آن به‌هزاره هفتم پیش از میلاد می‌رسد، شهری باستانی است به نام تدمر که امروزه ویرانه‌های آن در ۲۱۵ کیلومتری شمال شرق دمشق، پایتخت سوریه قرار دارد. تدمر به معنای درخت نخل است که در دوره‌های بعد نام این شهر توسط یونانیان و رومیان به پالمیرا تغییر می‌کند. این شهر تاریخی در هزاره دوم پیش از میلاد یکی از شاهراه‌های مهم در مسیر کاروان‌های مسافرتی هنگام عبور از صحرای سوریه بوده که در مسیر جاده ابریشم قرار داشت.

● رقابت ایران و روم

طبق تحقیقاتی که از نظر باستان‌شناسی در این منطقه صورت گرفته در شهر دوراائوروپوس در شمال تدمر، اسنادی به خط پهلوی، اشکانی و ساسانی روی پوست به دست آمده که نشان از سیطره حکومت اشکانیان بر این ناحیه داشته است. شهر تدمر در گذشته بین ۲ امپراتوری مقتدر ایران و روم دست به دست می‌گردید که پس از جنگ با رومیان در زمان اشکانیان از خاک ایران جدا شد و در اختیار رومیان قرار گرفت.

شهر پالمیرا که به عنوان شهری تجاری در زمان امپراتوری روم شناخته شده بود با تصرف دجله و فرات توسط ساسانیان در سال ۲۱۲ پیش از میلاد رونق تجاری خود را از دست داد و در آن زمان بود که یکی از شاهزادگان پالمیرا به نام اوداناتوس توسط والرین رومی به عنوان استاندار سوریه منصوب شد.

در جنگی که بین ایران و روم رخ داد، والرین به قتل رسید و اوداناتوس به جهت گرفتن انتقام خون او دوبار به شهر تیسفون حمله کرد که ناموفق ماند و به دست برادرزاده خود به قتل رسید و همسر وی، ملکه زنوبیا قدرت را به دست گرفت. چند سال بعد، زنوبیا علیه امپراتوری روم شورش کرد و بصره و سرزمین‌های غربی تا مصر را به تصرف درآورد. او از بهرام اول در برابر حمله امپراتوری روم درخواست همراهی کرد که شاه ایران با فرستادن سپاهی اندک باعث شد ملکه زنوبیا در برابر رومیان شکست بخورد.

● شباهت آرامگاه‌های پالمیرا و جزیره خارک

وجود مقابر و آرامگاه‌های بی‌شمار بر جای مانده، نشان از نفوذ دین و گرایش مردمان تدمر به مذهب دارد. سبک و نوع معماری معابد و مقابر همانند قبرهای صخره‌ای که در دل کوه حفاری کردند و قبرهایی که شبیه خانه‌های مسکونی همراه با تزئینات و حجاری‌های زیبا هستند، قابل مقایسه با مقابری است که در جزیره خارک به دست آمده است، زیرا جزیره خارک یک نقطه روی یک مسیر بود که شهر‌های بزرگی از سوریه و بین‌النهرین مانند، پالمیرا و چاراکس را از طریق شمال هند و جنوب ایران و خلیج به‌هم ارتباط می‌داد.

نکته: ایرانیان از سال ۵۵۰ تا ۳۳۲ پیش از میلاد بر سوریه تسلط داشتند که نشانه‌هایی از آن در نوع و سبک معماری بر جای مانده از آثار باستانی کشف شده در این کشور، کاملا مشهود است

آرامگاه‌های کشف شده از خارک از نظر طراحی بسیار شبیه مقابر زیرزمینی به دست آمده در پالمیراست؛ اتاقک‌های مربع یا مستطیل و تراشیدن تخته سنگ به صورت عمودی از شکاف دیوار به منظور جا دادن اجساد متوفیان که گاهی برای نگه داشتن چند نسل از یک خانواده ایجاد می‌شده است.با توجه به این‌که مقبره‌های پالمیری و خارک متعلق به یک زمان هستند، در طرح‌ها و تزئینات هم از یکدیگر تاثیر گرفته‌اند. به عنوان مثال در نمای خارجی مقبره‌ها طرح‌ها بیشتر پالمیری است، اما در نمای داخلی مقبره‌ها گچبری و قرنیز‌های دندانه‌دار در اصل ایرانی هستند.

● معبد خورشید

یکی از مهم‌ترین آثار معماری موجود در پالمیرا معبدی است معروف به خدای خورشید یا معبد بعل که در سال ۳۲‌میلادی ساخته شده و تکمیلش تا قرن بعد از آن ادامه داشته است. ستون‌های بر جای مانده از آن از نظر معماری به شیوه یونانی با تاثیرپذیری از معماری بین‌النهرین و ایرانی است. در حقیقت این بنا پرستشگاه بعل بوده که دور تا دور آن به‌وسیله ۴ ستون و رواق احاطه بوده است.

مساحت معبد بعل به ۴۰ هزار مترمربع می‌رسد که یکی از مهم‌ترین بناهای معماری شرق مدیترانه محسوب می‌شود. دالان ورودی به داخل معبد مزین به انواع تصاویر افسانه‌ای شامل حیوانات و اشکال هندسی بوده که قابل بررسی تطبیقی با ایران دوران ساسانی است.

● ردپای ساسانیان

از آثار مهم بر جای مانده از پالمیرا، قوص‌النصر، معبد نبو (معبد مخصوص پرستش خدای نبو)، حمام‌های تدمر، تئاتر تدمر و معبد بعلشمین (خدای آسمان) است که تاریخ آن به قرن دوم میلاد بر می‌گردد. با این اوصاف ردپای ساسانیان در منطقه تدمر بخوبی مشهود است. مطالعه نقش برجسته‌های نقش‌رستم و تنگ چوگان استان فارس نشان از پیروزی‌ ایرانیان در برابر رومیان در زمان حکومت اورلیانوس بوده است. همچنین تاثیر فرهنگ و هنر ایرانی در نوع پوشش ـ به‌عنوان مثال پوشیدن البسه‌های چین‌دار مخصوص شاهان ساسانی بر تن شاهان تدمری ـ تا حدی این قضیه را ثابت می‌کند. یکی دیگر از شهرهایی که در نوع و سبک معماری متاثر از ایران بوده، شهر باستانی افامیاست.

این شهر در شمال غربی شهر حما یکی دیگر از استان‌های سوریه قرار دارد. این شهر در قرن ۴ میلادی به‌فرمان یکی از پادشاهان سلوکی به افتخار همسر ایرانی‌اش به نام افامیا بنا گردید. در زمان خسرو دوم ساسانی این شهر به تصرف ایرانیان در می‌آید و بعدها رومیان، شهر را تسخیر و بازسازی می کنند.

امروزه خرابه‌های بر جای مانده از این شهر گویای تلفیقی از معماری شرقی و غربی (ایرانی/ رومی) است. ستون‌های سنگی، خانه‌های قدیمی و کلیساهای بزرگ از دیگر آثار باقیمانده این شهر باشکوه بوده است.

شاید وجود ۲ کشور سوریه و ایران بر سر راه جاده ابریشم باعث به وجود آمدن تاثیرات فرهنگی زیادی در دوران گذشته شده است که امروزه می‌تواند زمینه‌ساز مراودات فرهنگی بیشتری باشد.

سپیده میرحسینی