تأثیر تغذیه بر اسهال

توصیه های دکتر سیدضیاالدین مظهری متخصص تغذیه و رژیم درمانی

متخصصان گوارش معتقدند اسهال زمانی روی می‌دهد که حجم مدفوع زیاد و قوام آن کم شود و تعداد دفعات اجابت مزاج از ۳ نوبت در شبانه‌روز تجاوز کند. چنانچه هر کدام از این ۳ شرط وجود نداشته باشد، نمی‌توان از اصطلاح اسهال استفاده کرد...

دکتر سیدضیاءالدین مظهری، متخصص تغذیه و رژیم‌درمانی و استاد دانشگاه درباره چگونگی تغذیه ما در هنگام ابتلا به این مشکل گوارشی به نکات جالبی اشاره کرده اند که در ادامه می?خوانید.

▪ آقای دکتر! از دیدگاه علم تغذیه‌ چه دلایلی باعث بروز اسهال می‌شود؟

- عوامل متعددی فرد را به اسهال مبتلا می‌کنند که ممکن است تغذیه‌ای، دارویی، مسمومیت و... باشند. به عنوان مثال، مصرف غذاهای مانده و فاسد و استفاده مکرر از آنتی‌بیوتیک‌ها و حتی پرخوری می‌توانند این مشکل را ایجاد کنند. در برخی فصول هم علت ابتلا به اسهال، شیوع بعضی از میکروب‌ها، ویروس‌ها و انگل‌هاست. گاهی فشارهای هیجانی، حساسیت‌های غذایی و... رشد باکتری‌ها را در روده افزایش می‌دهند و به سوءجذب غذا منجر می‌شوند. برخی مواقع نیز بدن به علت سوءتغذیه و خوردن بیش از حد غذا نمی‌تواند از عهده هضم و جذب آن برآید، در نتیجه برای هضم غذاها از باکتری‌هایی که به طور طبیعی در روده وجود دارند، کمک می‌گیرد. این باکتری‌ها گاز و نفخ ایجاد می‌کنند و به دفع موادغذایی سرعت می‌‌دهند و به این ترتیب مواد مازاد بر نیاز بدن خارج می‌شوند.

▪ آیا ویژگی‌های ظاهری مدفوع با توجه به هر کدام از این عوامل متفاوت است؟

- بله. مثلا، اگر اسهال به دلیل افراط در مصرف مواد کربوهیدرات یا قندی ایجاد شده باشد، مدفوع بوی ترشیدگی دارد و اگر در اثر افراط در مصرف مواد پروتئینی باشد، خاکستری‌ با بویی تند است. مادری که از شیر خود فرزندش را تغذیه می‌کند نباید نگران دفع مکرر و شلی مدفوع کودک باشد زیرا معمولا کودکانی که از شیر مادر تغذیه می‌کنند به دفعات مدفوعی نرم و به رنگ زرد طلایی دارند. زمانی می‌توانیم بگوییم کودکی به اسهال مبتلا شده که مدفوعش کف‌آلود باشد یا بوی تندی بدهد. همچنین در بزرگسالان، اسهال‌هایی که به علت میکروبی ایجاد می‌شوند، بوی تند و زننده‌ای دارند.

▪ معمولا با چه باورهای نادرست تغذیه‌ای در بیماران مبتلا به اسهال مواجه می‌شوید؟

- یکی از باورهای نادرست، محدود کردن غذا است. یعنی یا میزان غذا را کم یا خوردن آن را به طور کامل قطع می‌کنند. در حالی که کودکی که به اسهال مبتلا شده و از شیر مادر استفاده می‌کند، باید هرگاه گرسنه شد، شیر بخورد زیرا شیرمادر هم داروست و هم غذا و باید به دفعات به او خورانده شود. اگر اسهال و استفراغ شدید بود، باید علاوه بر شیر، آب جوشیده ولرم‌ نیز به کودک داد. از آنجا که اسهال در کودکان با دفع فراوان آب همراه و ذخیره آب بدن کودکان کمتر از بزرگسالان است، مواد سمی بدن دفع نمی‌شود و انباشتگی این مواد به دلیل کاهش ادرار یا حل نشدن مواد سمی در آب، باعث ناراحتی‌های بیشتری در کودک می‌شود. ضمن اینکه تغذیه مناسب در دوره اسهال هم در کودکان و هم در بزرگسالان سرعت ترمیم مخاط روده و سرعت تولید آنزیم‌هایی مانند دی‌ساکاریداز و به‌خصوص لاکتاز را افزایش می‌دهد که هر دوی اینها برای بهبود سریع‌تر مخاط روده مفید هستند و میزان غذای جذب‌شده را در روده‌ها افزایش می‌دهند. پس نه تنها کاهش تغذیه در دوران اسهال توصیه نمی‌شود، بلکه باید تعداد دفعات آن در جریان اسهال بیشتر شود به طوری که استفاده از مواد غذایی بیشتر، دو هفته پس از قطع اسهال باید ادامه داشته باشد تا کمبود مواد ضروری که جذب نشده‌اند و ذخایرشان در بدن کم شده، جبران شود.

توصیه دیگر این است که والدین هنگام اسهال کودکان در هر وعده غذایی یک قاشق مرباخوری روغن مایع به خصوص روغن زیتون یا روغن کنجد یا روغن هسته‌انگور به غذای کودکشان اضافه کنند و مطمئن باشند که این روغن افزوده شده باعث شدت یافتن اسهال فرزندشان نخواهد شد. اصولا افراد تصور می‌کنند روغن‌ها باعث افزایش تعداد دفعات مدفوع یا شل شدن آن می‌شوند در حالی که این‌طور نیست. این توصیه در مورد بزرگسالان هم صدق می‌کند ولی باید از روغن‌های مایع و روغن‌های نجوشیده، استفاده کرد. حتی افزودن یک قاشق مرباخوری کره پاستوریزه به کته و افزودن سینه مرغ آبپز به غذا پس از فروکش کردن اسهال می‌تواند نیرو و توانی که از بیمار سلب شده، جبران کند.

▪ بایدها و نبایدهای مصرف مواد غذایی در این دوران شامل چه مواردی هستند؟

- مصرف غذاهای مناسب سن مانند کته، هویج پخته‌شده و سیب پخته‌شده و سیب خام بدون پوست در بهبود اسهال موثر است و می‌تواند در ضدعفونی کردن و از بین بردن میکروب‌ها در بدن تاثیرگذار باشد. بهترین مواد غذایی، ماست و دوغ به‌خصوص از نوع پروبیوتیک‌ هستند. این مواد، باکتری‌های زنده دوستدار سلامت دارند و می‌توانند از استقرار میکروب‌های بیماری‌زا در دستگاه گوارش جلوگیری کنند. هرچه بیشتر ماست بخورید هم آثار آن را برای تامین مواد مغذی و ضدعفونی کردن دستگاه گوارش، بیشتر خواهید دید. خوردن سیب بدون پوست خام یا پخته بدون شکر، موز و هویج برای درمان اسهال مفید است به‌خصوص اینکه در اثر اسهال، پتاسیم بدن دفع می‌شود و افراد احساس ضعف و خستگی می‌کنند. موز یکی از میوه‌های سرشار از پتاسیم است و ترکیبات فیبری بسیار خوبی دارد که می‌تواند به کاهش دفعات اسهال کمک کند. اما سبزی‌های خام، میوه‌ها و مواد غذایی‌ای که اسمولاریته بالایی دارند، مانند مایعات شیرین و آبمیوه‌های تجاری نباید به فرد مبتلا به اسهال داده شود زیرا این مواد دفعات دفع را افزایش می‌دهند و اسهال را بدتر می‌کنند. به علاوه، مواد غذایی کهنه و فاسد، فست‌فودها، سوسیس و کالباس،‌ غذاهای سرخ‌شده، غذاهایی که حاوی الیاف زیاد و فیبرهای نامحلول هستند، نباید در این دوران مصرف شوند زیرا فیبرها می‌توانند به سرعت عبور غذاها کمک کنند. بهتر است از موادغذایی کم‌فیبر یا فیبرهای محلول استفاده کنید و خوردن غذاهای حاوی فیبر نامحلول در صورت وجود یبوست مورد توجه قرار گیرد.

▪ خیلی‌ها ممکن است هنگام ابتلا به اسهال خودسرانه دارو بخورند. این کار چه مشکلاتی را برایشان می‌تواند در پی داشته باشد؟

- معمولا اسهال و استفراغ یک حالت دفاعی در بدن ایجاد می‌کند که نباید جلوی آن را با مصرف دارو گرفت. گاهی افراد به محض ابتلا به اسهال و استفراغ دارو مصرف می‌کنند تا جلوی اسهالشان را بگیرند در حالی که اسهال و استفراغی که به علت پرخوری و مسمومیت‌ها ایجاد می‌شود، یک حالت تدافعی است تا بدن عوامل بیماری‌زای بی‌شماری که حمله کرده‌اند و توان دفاع از خود را در مقابل آنها ندارند، بیرون براند. چون آب زیادی از بدن دفع می‌شود، مصرف آب و مایعات فراوان اهمیت زیادی هم در کودکان و هم در بزرگسالان دارد.

مریم منصوری