نظم و انضباط در مدرسه

در تعلیم و تربیت دانش آموزان, همواره نظم و انضباط آنها مورد توجه بوده است و امروزه هم به عنوان یکی از مسائل بسیار حاد و مشکل ساز برای دست اندرکاران آموزش و پرورش محسوب می شود که قسمت زیادی از وقت, بودجه و توجه مسئولان مدرسه را به خود اختصاص می دهد

در تعلیم و تربیت دانش‌آموزان، همواره نظم و انضباط آنها مورد توجه بوده است و امروزه هم به عنوان یکی از مسائل بسیار حاد و مشکل‌ساز برای دست‌اندرکاران آموزش و پرورش محسوب می‌شود که قسمت زیادی از وقت، بودجه و توجه مسئولان مدرسه را به خود اختصاص می‌دهد. از نظر معلم، مدیریت در کلاس درس همواره یکی از مسائل پیچیده و دشوار تلقی می‌شود، زیرا یکی از نگرانی‌های بارز معلم، اداره کردن کلاس و کنترل دانش‌آموزان است. از طرفی اولیای دانش‌آموزان هم وجود نظم و انضباط در کلاس درس را در فرایند یاددهی ـ یادگیری بسیار مهم و باارزش می‌دانند. وجود نظم و انضباط و سکوت و آرامش در کلاس درس باعث می‌شود که اولاً سلامت روحی و روانی معلم و دانش‌آموزان حفظ شود و ثانیاً تدریس معلم به نحو بسیار مؤثری انجام پذیرد.

بارها ملاحظه شده است که تعداد زیادی از دانش‌آموزان نسبت به قوانین انضباطی و رفتارهای متفاوت اولیای مدرسه، حالت تمرد و سرکشی دارند و به دلیل برهم زدن نظم در کلاس در خارج مدرسه بسر می‌برند. با وجود اینکه مسئولان مدرسه نسبت به دانش‌آموزان خاطی، احساس همدردی و همدلی دارند، اما در برابر مسائل و مشکلات انضباطی آنها ابراز ناتوانی می‌کنند و نمی‌توانند در برابر محرک‌ها و رفتارهای گوناگون آنان، پاسخ‌های مطلوب و مناسبی عرضه کنند. به طور قطع در چنین وضعی شخصیت و احساس خودپنداره دانش‌آموزان به خطر خواهد افتاد و این مسئله با هدف غایی آموزش و پرورش که مدرسه را محل پرورش توانایی‌ها و استعدادهای نهفته دانش‌آموزان می‌داند، منافات دارد. همانطور که گفته شد یکی از مشکلاتی که مسئولان مدارس و به خصوص معلمان با آن روبرو هستند، بی‌انضباطی و رعایت نکردن مقررات از سوی دانش‌آموزان است.

از رایج‌ترین اقداماتی که در جلوگیری از بی‌انضباطی در مدارس انجام می‌گیرد، توسل به تنبیه و توبیخ و سخت‌گیری است که در بیشتر موارد نه فقط نتیجه مطلوب نمی‌دهد، بلکه موجب تشدید و تکرار رفتارهای نامناسب و ناپسند می‌شود. به طور کلی می‌توان گفت منظور از نظم و انضباط آن است که دانش‌آموز با مقررات مدرسه، گروه همسالان، محیط یادگیری، ارتباطات اجتماعی و غیره آشنا شود و همچنین تمایلات، گرایش‌ها و غرایز طبیعی کودک در جهت صحیح و مطلوب هدایت شود.

از آنجا که محور تمامی کارها در مدرسه و هدف نهایی آموزش و پرورش تربیت صحیح کودک است، لذا نباید کودکان را فدای انضباط در مدرسه کرد، بلکه باید با استفاده از راهکارهای مناسب نظم و انضباط و مقررات مدرسه را در خدمت دانش‌آموزان درآورد، تا زمینه هدایت مطلوب و شایسته آنها فراهم شود. رعایت نظم و انضباط موجب شادی و نشاط در فرد، سازش مناسب فردی و اجتماعی، احساس امنیت و اعتماد به نفس و جلب توجه دیگران می‌شود. اما گاهی اوقات دانش‌آموزان از مقررات مدرسه پیروی نمی‌کنند و با بی‌انضباطی موجبات ناراحتی خود، معلمان، همکلاسان و اولیای مدرسه را فراهم می‌آورند. مسائل انضباطی که در مدارس اتفاق می‌افتد، بسیار متنوع و گوناگون است و علل و عوامل متعددی دارد و مسئولان و متخصصان تعلیم و تربیت باید در پی کشف آنها باشند. برخی از بی‌انضباطی‌ها نه فقط مانع یادگیری فرد می‌شود، بلکه موجبات اختلال یادگیری سایر دانش‌آموزان را نیز فراهم می‌کند. عواملی که اغلب موجب بی‌انضباطی دانش‌آموزان است، به شرح زیر خلاصه می‌شود.

▪ جامعه: در اجتماع امروزی معمولاً انسان‌ها مسائل و مشکلات خود را بیشتر با جنگ و ستیزهای گوناگون، روابط خصمانه، زورگویی و حتی مسابقات خشن و غیره حل می‌کنند که نتیجه بد و مخرب آن روی رفتار و شخصیت کودکان و نوجوانان، اجتناب‌ناپذیر است. بنابراین چگونگی روند زندگی، نوع فرهنگ، آداب و رسوم و ارزش‌های حاکم بر جامعه، در شکل‌گیری رفتار دانش‌آموزان، تأثیر بسزایی دارد.

▪ خانواده: شاید بتوان گفت بزرگترین و موثرترین عامل در تعیین کیفیت رفتار کودکان، وضعیت زندگی و شرایط خانوادگی آنها است. مسلم است کودکانی که در معرض مستقیم اختلاف‌ها، تشنجات و تعارضات حاکم بر افراد خانواده قرار دارند، نمی‌توانند از شخصیت متعادل و سالمی برخوردار شوند. تحقیقات نشان داده است که جو متشنج و آلوده خانواده و کیفیت پاسخ‌های نامناسب والدین به بدرفتاری‌های کودکانشان، پیامدها و نتایج نامطلوبی را دربر داشته است. بطور کلی می‌توان گفت جو عاطفی حاکم بر خانواده و تجربیاتی که کودک از زندگی خانوادگی بدست می‌آورد، زمینه طرز تفکر، تکوین شخصیت و الگوهای رفتاری خوب و بد او را در آینده فراهم خواهد کرد.

▪ درس معلم و خستگی‌ دانش‌آموز: گاهی اوقات عدم تنوع در برنامه درسی و تدریس معلم موجب خستگی دانش‌آموزان می‌شود. در مواردی که تدریس معلم و محتوای برنامه درسی بیش از حد توانایی و استعداد دانش‌آموزان و یا برعکس بسیار ساده و ابتدایی باشد، موجبات خستگی آنها را فراهم خواهد کرد، نبود ارتباط مطالب درسی با تجربیات شاگردان، روشن نبودن اهداف یادگیری، عدم احساس نیاز به فراگیری مطلبی خاص، بی‌علاقگی دانش‌آموز به درس معین و غیره از عوامل دیگری است که علاوه بر خستگی در شاگردان، زمینه بی‌انضباطی آنها را نیز فراهم می‌آورند و این مسئله موجب مختل شدن جریان یادگیری در کلاس می‌شود.

▪ ضعف جسمانی: گاهی بی‌انضباطی و رعایت نکردن مقررات کلاس از طرف برخی از دانش‌آموزان به دلیل ضعف جسمانی آنها است. زیرا دانش‌آموزان ضعیف طاقت و تحمل کمتری دارند و آستانه دقت و توجه آنها بسیار کوتاه است. از این رو زود خسته می‌شوند و از قوانین و مقررات سرپیچی می‌کنند.

▪ سرخوردگی:‌گاهی اوقات تکالیف و وظایفی که مدرسه برای دانش‌آموزان معین می‌کند، بیش از حد توانایی او است و یا اینکه برخی از والدین در مورد پیشرفت تحصیلی فرزند خود تقاضای بیش از حد دارند و به همین خاطر کودک مجبور است فشارهای روانی ـ عصبی زیادی را تحمل کند. وقتی دانش‌آموز نمی‌تواند خود را به سطح تقاضا و خواسته‌های مدرسه و والدینش برساند، با شکست مواجه می‌شود و احساس بی‌لیاقتی و سرخوردگی می‌کند و این سرخوردگی نه فقط به رشد عاطفی ـ روانی دانش‌آموزان لطمه شدیدی وارد می‌سازد، بلکه باعث می‌شود که آنها نسبت به قوانین و مقررات و نظم و انضباط در مدرسه بی‌‌اعتنایی کنند.

▪ نبود هماهنگی میان مقررات خانه و مدرسه: در برخی مواقع بی‌انضباطی دانش‌آموزان ناشی از نبود هماهنگی در روش‌های رفتاری خانه و مدرسه است. یعنی هماهنگی کامل میان اولیای خانه و مدرسه در اجرای مقررات و شیوه‌های تربیتی آنها وجود ندارد. اگر دانش‌آموز میان الگوهای تربیتی خانه و مدرسه تضاد و مغایرتی مشاهده کند،‌قطعاً به دام شک و تردید گرفتار خواهد شد و نمی‌داند کدام الگوی تربیتی را انتخاب کند. اگر مدرسه درست می‌گوید، پس چرا رفتار خانواده با آن مغایر است. اگر والدین راه صحیح را نشان می‌دهند، پس چرا مدرسه آن را نمی‌پذیرد. این اختلاف و دوگانگی در میان الگوهای تربیتی بدترین وضع روحی ـ روانی را برای دانش‌آموزان فراهم می‌کند که اغلب موجب سردرگمی، بلاتکلیفی و در نتیجه رعایت نکردن مقررات و بی‌انضباطی و غیره در آن‌ها می‌شود.

▪ نبود ثبات در اجرای مقررات: در برخی اوقات بی‌انضباطی دانش‌آموزان از نبود ثبات در اجرای مقررات است. بدین معنی که مسئولان مدرسه و والدین مقرراتی را ایجاد می‌کنند ولی خودشان از آن پیروی نمی‌کنند. این عمل باعث می‌شود که اعتبار قوانین و مقررات انضباطی در نزد دانش‌آموزان سست و بی‌ارزش شود. دیگر اینکه گاهی هم اولیای خانه و مدرسه دانش‌آموزان را ملزم به اجرای قوانین و مقررات می‌کنند ولی اصلاً توجهی به اجرا و یا اجرا نشدن آن ندارند. در مقابل این بی‌تفاوتی و بی‌توجهی والدین و اولیای مدرسه، دانش‌آموز نمی‌داند وظیفه‌اش در مقابل قوانیت و مقررات چیست و در واقع مدرسه از او چه انتظاری دارد و چه رفتاری را باید انجام دهد. این ناآگاهی و سردرگمی نسبت به قوانین و مقررات باعث می‌شود زمینه بی‌انضباطی و نافرمانی در دانش‌آموزان فراهم شود.

▪ تجاوز به حریم شخصی دانش‌آموزان: یکی از مهم‌ترین عوامل در بی‌انضباطی دانش‌آموزان این است که عواطف، احساسات و به طور کلی شخصیت آنها مورد بی‌توجهی،‌غفلت و تحقیر قرار گیرد. اگر معلمی دانش‌آموز را بی‌عرضه، کم‌هوش، تنبل و ناتوان بداند و به همین عناوین هم او را صدا بزند، دانش‌آموز به ناتوانی خود شک می‌کند، به تدریج و به او تلقین می‌شود که نمی‌تواند در فعالیت‌های کلاسی و انجام تکالیف درسی موفق شود. لذا این خود پنداره‌ی منفی سبب می‌شود که دانش‌آموز از فعالیت و کوشش دست بردارد و خود را شکست خورده، ناامید، ناتوان و سربار دیگران تصور کند. تعداد زیادی از دانش‌آموزان، هنگامی که عزت و حرمتشان در مدرسه و بخصوص در کلاس درس شکسته می‌شود، سعی می‌‌کنند به هر نحوی، حتی با از دست دادن درس و مدرسه و درگیری با معلم، و سایر دانش‌آموزان، از حرمت، غرور و حیثیت خود دفاع کنند و بدین وسیله قوانین و مقررات مدرسه و کلاس درس را نادیده می‌گیرند و بی‌انضباطی و شرارت‌های خود را کاملاً آشکار می‌کنند.

● راهکارهایی برای جلوگیری از وقوع مسائل و مشکلات انضباطی در مدارس

▪ برنامه‌ مناسبی برای جلوگیری از وقوع بی‌انضباطی‌های دانش‌آموزان و اطلاع از رفتار آنها طراحی شود.

▪ شرکت دادن دانش‌آموزان در برنامه‌های انضباطی و روشن کردن قوانین، مقررات و انتظارات مدرسه از آنها.

▪ روش‌هــای تــدریــس و آموزش‌های معلم باید با توانایی‌ها، استعـداد و تـفـاوت‌هـای فردی دانش‌آموزان متناسب باشد و از بکارگیری روش‌های یکنواخت، خسته‌کننده و بی‌حاصل احتراز کند.

▪ دانش‌آموزان معمولاً دارای مسائل و مشکلات جسمی، روحی، اجتماعی و عاطفی مختلفی هستند،‌که بی‌توجهی به آنها موجب آزردگی و احتمال بروز مسائل و مشکلات انضباطی در آنان می‌شود.

▪ همان طوری که انتظارات بالای معلم از دانش‌آموزان موجب ناکامی آنها می‌شود، انتظارات پایین معلم نیز موجبات ملالت، بیزاری و بی‌حوصلگی آنان از درس، معلم و مدرسه را فراهم می‌کند.

▪ معمولاً بی‌توجهی به درس معلم، برهم زدن کلاس، بازی‌گوشی دانش‌آموز، دفاعی است که او در مقابل شکست، تحقیر و یا به منظور اظهار وجود، ابراز می‌دارد. بنابراین باید به آنچه که دانش‌آموزان احساس یا فکر می‌کنند، خوب گوش فرا داد در توان خواستهای معقول و منطقی آنها را برآورده کرد.

▪ هنگامی که دانش‌آموزان احساس ترس، اضطراب، خشم و غیره می‌کنند، بیشتر مرتکب سوءرفتار و بی‌انضباطی می‌شوند.

▪ معلمانی که دانش‌آموزان خود را درک می‌کنند و به حرف‌های آنها توجه دارند، خیلی راحت‌تر و بهتر می‌توانند با شاگردان رابطه عاطفی و دوستانه برقرار کنند که در نتیجه از بسیاری از مشکلات، شیطنت‌ها و بی‌انضباطی‌های آنها جلوگیری خواهد شد.

▪ استفاده از روش‌های تدریس یـکنواخـت، مـوجـب بـی‌تـوجهی دانش‌آموزان به درس، به هم خوردن موقعیت یادگیری و ایجاد شلوغی و بی‌نظمی در کلاس خواهد شد.

▪ بـرای اوقــات فـراغـت دانش‌آموزان در مدرسه و کلاس درس باید برنامه‌ریزی کرد تا از بروز مسائل و مشکلات انضباطی آنها جلوگیری شود.

▪ در تهیه و تنظیم قوانین و مقررات انضباطی، مسئولان مدرسه باید از شاگردان خود به عنوان یک طرف مشورت استفاده کنند. زیرا طرح و تدوین مقررات انضباطی با شرکت دانش‌آموزان بسیار بهتر از مقررات تحمیلی و یک جانبه خواهد بود و همکاری و مساعدت دانش‌آموزان را بیشتر جلب خواهد کرد.

▪ هنگامیکه قوانین و مقررات انضباطی خاصی در مدرسه برقرار می‌شود، باید تمامی شاگردان را ملزم به اطاعت از آن کرد. در صورت رعایت نکردن یا نقض قوانین نه فقط نباید هیچ‌گونه عذر و بهانه‌ای را از فرد خاطی پذیرفت، بلکه باید او را وادار کرد تا نتایج و پیامدهای مربوط به آن را نیز تحمل کند.

زیـرا قـبول عـذر و بهانه‌های دانش‌آموزان،دروغ‌پردازی، عدم احساس مسئولیت، زیر پا گذاشتنه قوانین و بسیاری دیگر از بی‌انضباطی‌ها را اشاعه می‌دهد.

▪ در برخورد با دانش‌آموزان بـایـد از تـقویت‌کنـنده‌هـایـی مانند نوازش، دست دادن با آنها، دست به شانة آنها زدن، خواندن نام کوچک آنان و غیره استفاده شود. زیرا رفتار و برخورد صمیمانه با دانش‌آموزان تا حدود بسیار زیادی از بی‌انضباطی و شرارت آنها می‌کاهد. البته باید احتیاط کرد، تا جنبة سوءتفاهم و سوءاستفاده پیش نیاید.

▪ از دخــالــت زیــاد در زندگی خصوصی و شخصی دانش‌آموزان، که در حیطه اختیار دسـت‌اندرکاران‌آموزش و پرورش نیست، باید خودداری شود. زیرا این کار موجب تشنج، عصبانیت و حساسیت‌هایی در آنها می‌شود.

▪ برقراری انضباط از راه تنبیه، پیامدهایی نظیر مقاومت، بی‌اعتنایی، یاغیگری، عصیان، منفی‌بافی، شورش، تملق‌گویی، لجبازی، کناره‌گیری، و فرار از زندگی دانش‌آموز را به دنبال خواهد داشت.

▪ مقررات و قوانین انضباطی تنظیم شده باید با توانایی، رشد، مـشخصات و سن دانش‌آموزان، تناسب داشته باشد.

▪ مقرراتی که در مدرسه وضع می‌شود، باید برای تمامی دانش‌آموزان و مسئولان و در هر زمان مورد احترام باشد، در غیر این صورت دانش‌آموزان نسبت به مدرسه و مقررات آن، بدبین و بی‌اعتماد می‌شوند.

▪ تــردیـدی نـیست که دانش‌آموزان باید برای رفتار پسندیده و پیشرفت تحصیلی خود مورد تشویق قرار گیرند و رفتار ناپسند آنها هم به نحوی، ضعیف و خاموش شود.

▪ متأسفانه دیده شده است از آنجا که دانش‌آموزان خوب و منضبط برای معلم مشکلی ایجاد نمی‌کنند، معمولاً مورد بی‌مهری و بی‌توجهی قرار می‌گیرند. برعکس دانش‌آموزان ناسازگار و بی‌انضباط، چه از طریق مثبت و چه از طریق منفی بیشتر مورد توجه معلم و مسئولان مدرسه قرار می‌گیرند. این کار باعث می‌شود دانش‌آموزان خوب و با انضباط نیز به تدریج دلسرد و بی‌تفاوت شوند و ممکن است که دست به بی‌انضباطی و کارهای نامعقول بزنند.

▪ تشویق و تنبیه معلم و مسئولان مدرسه باید به موقع و با رفتار دانش‌آموزان متناسب باشد، تا مفید و مؤثر واقع شود.

▪ مسئولان مدارس و معلمان باید با دادن حق تصمیم‌گیری و اظهارنظر به دانش‌آموزان، روح اعتماد به نفس، خوش‌بینی، استقلال‌طلبی و مسئولیت‌پذیری را در آنها بوجود آورند.

نگارش: علی پور علیرضا توتکله

کارشناس ارشد برنامه‌ریزی درسی‌