کریستوفر نولان, منجی سینما در قرن ۲۱

به مناسبت پایان فیلمبرداری از فیلم جدید کریستوفر نولان, نگاهی خواهیم انداخت به کارنامه این کارگردان مؤلف سینما که کم خرج ترین و پرخرج ترین فیلم را ساخته است کسی که منتقدان سینما او را امید سینمای داستان گوی جهان می دانند

به مناسبت پایان فیلمبرداری از فیلم جدید کریستوفر نولان، نگاهی خواهیم انداخت به کارنامه این کارگردان مؤلف سینما که کم‌خرج‌ترین و پرخرج‌ترین فیلم را ساخته است؛ کسی که منتقدان سینما او را امید سینمای داستان‌گوی جهان می‌دانند و شرکت‌های هالیوودی به او به چشم معدن طلای بی‌پایان می‌نگرند.

کریستوفر نولان، کارگردان انگلیسی، در سال ۱۹۷۰ در لندن به دنیا آمد. او که از بیماری کوررنگی رنج می‌برد، در ۲۸ سالگی نخستین فیلم بلند خود را در لندن با نام «تعقیب» (Following) ساخت. این فیلم کوچک با بودجه باورنکردنی ۶۰۰۰ دلار، بی‌درنگ توجه برخی از دوستداران سینمای نوآر (سیاه) مکتب فرانسه را جلب کرد. خود نولان بیشتر علاقه‌مند است سینماگران آمریکایی چون استنلی کوبریک و ریدلی اسکات را آموزگار خود بداند؛ ولی منتقدان او را آفریننده ژانر نئونوآر اروپا و ادامه‌دهنده راه آندره تارکوفسکی و میکل آنجلو آنتونیونی می‌دانستند.

نولان همچون کارگردانان کلاسیک اروپا، افزون بر کارگردانی، نویسنده فیلمنامه و فیلمبردار و تدوین‌کننده فیلمش بود. نولان در سال ۲۰۰۰ با همکاری برادر خود، جاناتان و به تهیه‌کنندگی همسرش، اما توماس به سراغ پروژه‌ای آمریکایی به نام «یادآوری» (Memento) رفت. این پروژه پنج میلیون دلاری را باید نخستین فیلم نولان دانست. نولان در ۳۰ سالگی اثری آفرید که تا امروز او را با آن می‌شناسند و می‌ستایند. نولان در یادآوری، نخستین اثر روانشناسانه خود را با ساختار داستانی غیرخطی ساخت. این فیلم بارها یکی از ۵۰ فیلم برتر تاریخ سینما و بهترین فیلم مستقل تاریخ سینما شناخته شده و هنوز هم پس از ۱۳ سال، در مجلات فیلم رتبه‌بندی خوبی دریافت می‌کند. کامیابی این فیلم خبر از ظهور یک کارگردان بزرگ در هالیوود می‌داد. از همین‌رو بزرگترین کمپانی سینمایی جهان، یعنی برادران وارنر، به همکاری با پروژه بعدی او با نام «بی‌خوابی» (Insomnia) در سال ۲۰۰۲ پرداخت؛ همکاری‌ای که به شکل انحصاری تا امروز ادامه یافته.

بی‌خوابی را باید دومین اثر روانشناسانه کارگردان جوان انگلیسی دانست. نولان به ترقی خود ادامه داد و تصمیم گرفت هر چه بیشتر از فضای پیشین خود فاصله گرفته و به جریان اصلی سینمای هالیوود نزدیک شود. از همین رو ساخت فیلم «بتمن می‌آغازد» را برای کمپانی برادران وارنر بر عهده گرفت. این فیلم ۱۵۰ میلیون دلار خرج و ۳۷۴ میلیون دلار فروش کرد. اگرچه دوستداران پیشین نولان که از او فیلم‌هایی چون یادآوری و بی‌خوابی می‌خواستند، کاملا ناامید شدند. برخی این کار نولان را ناشی از استراتژی او برای نفوذ به درون حلقه اصلی هالیوود می‌دانستند تا در آینده بتواند آسان‌تر سینمای شخصی خود را دنبال کند.

یکسال بعد، کریستوفر نولان با فیلم «پرستیژ» (The Prestige) تلاش کرد دل دوستداران پیشین خود را به دست آورد که چندان موفق نبود. وقتی اعلام شد پروژه بعدی نولان «شوالیه سیاه» (The Dark Knight) در سال ۲۰۰۸ از رده فیلم‌های بتمن خواهد بود، هواداران سینمای او، به کلی او را از دست رفته دانستند. با این حال منتقدان، شوالیه سیاه را فیلمی دانسته‌اند که قواعد ژانر قهرمانی و ابرمردی را به کل دگرگون کرد. او وارون دیگر فیلم‌هایی از این دست (سوپرمن، بتمن، اسپایدرمن) به لایه‌های زیرین شخصیت سوپرقهرمان خاکستری رفت و دیالوگ‌هایی ساخت که پیش از این هرگز در قالب این فیلم‌ها نمی‌گنجیدند. فروش یک میلیارد دلاری شوالیه سیاه که همزمان با تحسین منتقدان رخ داد، باعث شد نولان، مطرح‌ترین سینماگر جوان جهان نام بگیرد. او همچنین از این نظر که سرشناس‌ترین کارگردان مؤلف هالیوود است، گرامی داشته شده، چون به نظر می‌رسید، نسل کارگردانان نویسنده، منسوخ شده باشد. او همچنین قصد داشت فیلمی بر اساس زندگی هاوارد هیوز، خلبان آمریکایی بسازد و فیلمنامه آن را نیز نوشته بود که متوجه شد، استاد بزرگ سینمای آمریکا، مارتین اسکورسیزی در حال ساخت آن با نام هوانورد است. پس از انجام آن منصرف شد.

در این زمان بود که او بالاخره به خواست هواداران سنتی خود تن داد و سه‌گانه فیلم‌های روانشناسانه خود را تکمیل کرد: سرآغاز (Inception) که آن را در ایران به اشتباه تلقین یا الهام ترجمه کرده‌اند (شاید با واژه Inspiration اشتباه گرفته شده)، سومین اثر نولان در سینمای اختصاصی اوست که بر اساس فیلمنامه‌ای از خود او ساخته شده است.

نولان پس از کامیابی خیره‌کننده سرآغاز به حرکت سینوسی خود ادامه داد و به پروژه عوام‌پسند بتمن بازگشت. او در ۲۰۱۲ دنباله شوالیه سیاه را با عنوان «خیزش شوالیه سیاه» ساخت و به ویژه تلاش کرد فناوری نوین فیلمبرداری IMAX را نیز در آن به کار گیرد. این فیلم با بودجه‌ای بیش از ۲۳۰ میلیون دلار، گران‌ترین فیلم تاریخ سینماست. شگفت‌انگیز است که کارگردانی که ادعا داشت کم‌هزینه‌ترین فیلم تاریخ تعقیب را ساخته، اکنون لقب سازنده پرخرج‌ترین فیلم تاریخ را هم از آن خود کرد. باز هم انتقادها از او بالا گرفت؛ چون به نظر می‌رسید این فیلم تهی از هرگونه نوآوری باشد. خیزش شوالیه سیاه به فروش خوب دست یافت؛ ولی نظر منتقدان را جذب نکرد؛ تا بدین ترتیب، نولان همچنان بی‌اسکار بماند. خود او فروتنانه در این باره می‌گوید: «آکادمی اسکار هیچ چیز به من بدهکار نیست. آن‌ها بیشتر از من به آلفرد هیچکاک و استنلی کوبریک بدهکارند!» فیلم درحال ساخت نولان با نام Interstellar در سال ۲۰۱۴ اکران خواهد شد.