مجلس خبرگان در یك نما

آنچه امروز در ملت مطرح است درباره مجلس خبرگان برای تعیین رهبری, این مسأله است كه نباید ملت ایران برای آن كم ارج قائل باشد

تازگی و نو بودن گره خوردن حق تعیین سرنوشت مردم بر مقدرات خود با شریعت و دین، نظام جمهوری اسلامی را نیازمند نهادهایی كرد تا بتوانند پیوندی میان دو عنصر «جمهوریت» و «اسلامیت» نظام نوپا باشند. از سوی دیگر از مهمترین نیازهای هر نظامی، ساماندهی مباحث مربوط به زعامت و رهبری آن نظام است همچنان كه از همان ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی و بویژه به دلیل اهمیت جایگاه رهبری در پیروزی و تداوم آن، توجه خاصی به تنظیم نهاد رهبری شد.

هرچند رهبری امام خمینی(ره) بدون هیچ شكی برای همگان پذیرفته شده بود اما با این حال تنظیم و نهادینه كردن رهبری در چارچوب حقوقی و حراست از جایگاه آن در دوره های بعد موجب پیدایش مجلس خبرگان شد كه بعد از گذران سه دوره، وارد چهارمین دوره خود در آینده نزدیك می شود. در این مقاله نگاهی كلی به این مجلس خواهیم داشت:

الف) تاریخچه مجلس خبرگان:

گفتیم كه ضرورت وجود نهادی برای سر وسامان دادن به نهاد رهبری از همان ابتدای انقلاب مورد توجه قرار گرفت. در این میان عده ای به دلیل حضور شخص حضرت امام (ره) حساسیت هایی را نسبت به وجود مجلس خبرگان ایجاد كردند كه حضرت امام (ره) به صراحت فرمودند: «[آنچه] امروز در ملت مطرح است [درباره] مجلس خبرگان برای تعیین رهبری، این مسأله است كه نباید ملت ایران برای آن كم ارج قائل باشد.

بعد از این پیام در ۱۹ آذر ۱۳۶۱ انتخابات دوره اول مجلس خبرگان انجام شد و به تبع آن انتخابات دوره دوم و سوم آن به ترتیب در روز های ۱۶ مهر ۱۳۶۹ و اول آبان ۱۳۷۷ برگزار شد و انتخابات دوره چهارم نیز در ۲۴ آذر امسال برگزار می شود.

ب) وظایف و اختیارات مجلس خبرگان

۱) انتخاب رهبری:

مهمترین وظایف مجلس خبرگان انتخاب رهبری است كه براساس آن طبق اصل ۱۰۷ قانون اساسی: «پس از مرجع عالیقدر تقلید و رهبر كبیر انقلاب جهانی اسلام و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت آیت الله العظمی امام خمینی«قدس سره شریف»... تعیین رهبر به عهده خبرگان منتخب مردم است... رهبر منتخب خبرگان ولایت امر و همه مسئولیت های ناشی از آن را برعهده خواهد داشت...»

براساس همین اصل، خبرگان در مورد همه فقهای واجد شرایط مذكور در اصل پنجم(۲) و صد و نهم (۳)بررسی و مشورت كرده و هر كدام از آنان را كه اعلم به احكام و موضوعات فقهی یا مسائل سیاسی و اجتماعی یا دارای مقبولیت عامه یا واجد برجستگی خاصی در صفات مذكور در اصل ۱۰۹ تشخیص دهند، او را به عنوان رهبری انتخاب می كنند و اگر همه در شرایط برابر باشند یكی از آنان را به عنوان رهبر انتخاب می نمایند.

در راستای اجرای این وظیفه، ماده ۱۷ آیین نامه داخلی مجلس خبرگان مصوب ۱۳۶۲‎/۴‎/۲۷ مقرر كرده است كه «به منظور آمادگی خبرگان برای اجرای اصل یكصد و هفتم و شناخت حدود شرایط مذكور در اصل یكصدو نهم قانون اساسی، كمیسیونی مركب از ۱۵ نفر از نمایندگان تشكیل می شود تا درباره همه مسائل مربوط تحقیق كند و درباره همه كسانی كه در مظان رهبری قرار دارند بررسی به عمل آورد تا مورد استفاده و بررسی خبرگان واقع شود.»

۲) تدوین مقررات مربوطه:

طبق ذیل اصل ۱۰۸ قانون اساسی «هرگونه تغییر و تجدید نظر در این قانون و تصویب سایر مقررات مربوط به وظایف خبرگان در صلاحیت خود آنان است.»

یك نكته در این خصوص آن است كه مصوبات مجلس خبرگان بر خلاف قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی برای تشخیص مغایرت یا مغایرت نداشتن با موازین شرعی و قانون اساسی به شورای نگهبان نمی رود، هرچند تدوین مقررات مجلس خبرگان نباید مخالف با قانون اساسی و مخصوصاً با اصول مهم آن مانند متكی بودن نظام به آرای عمومی باشد.

لذا شورای نگهبان نیز در نظریه تفسیری (۱‎/۷۳۴۶ ، ۱۳۶۲‎/۵‎/۵) اعلام داشته است كه: «تشخیص مغایرت و عدم مغایرت مصوبات مجلس خبرگان با شورای نگهبان نیست، ولی علی الاصول كه همه نهادها رعایت قانون اساسی را می نمایند... مصوبات مجلس خبرگان خارج از محدوده این اصل [۱۱۱ قانون اساسی] و اصول دیگر قانون اساسی اعتبار ندارد.»

۳) عضویت در شورای بازنگری قانون اساسی:

مطابق اصل ۱۷۷ قانون اساسی، مقام رهبری پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام، طی حكمی خطاب به رئیس جمهور موارد اصلاح یا متمم قانون اساسی را به شورای بازنگری قانون اساسی پیشنهاد می كند كه ۵ نفر از اعضای مجلس خبرگان عضو این شورا می باشند.

ج) ویژگیهای نمایندگی مجلس خبرگان

۱) تعداد نمایندگان:

طبق قانون انتخابات مجلس خبرگان كه توسط فقهای شورای نگهبان تدوین شده بود، اعضای آن مجلس ۵۸ نفر بودند، ولی در آستانه نخستین انتخابات، فقهای شورای نگهبان در نامه ای به حضرت امام خواستار افزایش تعداد نمایندگان شدند كه مورد موافقت ایشان قرار گرفت. هم اكنون تعداد نمایندگان آن مجلس ۸۶ نفر می باشد.

۲) مدت نمایندگی

طبق ماده ۵ قانون انتخابات مجلس خبرگان مدت هر دوره از مجلس خبرگان ۸ سال است.

۳) تحلیف:

نمایندگان مجلس خبرگان در آغاز نخستین جلسه رسمی و بعد از انتخاب هیأت رئیسه سنی سوگندنامه ای را قرائت می كنند كه چنین است: «ما در برابر قرآن مجید و مردم شریف ایران به خدای متعال، سوگند یاد می كنیم كه در ایفای وظیفه سنگینی كه به عهده داریم، یعنی تشخیص و معرفی بهترین فرد برای مقام والای رهبری، خود را در پیشگاه مقدس خداوند در برابر ملت غیور ایران مسئول بدانیم و كوچكترین مسامحه و خیانت را روا نداریم.

د) ساختار و تشكیلات:

مجلس خبرگان دارای ساختار و تشكیلات زیر است:

۱) هیأت رئیسه:

علاوه بر هیأت رئیسه سنی كه عهده دار وظایفی چون انجام مراسم تحلیف و اداره جلسه افتتاحیه می باشد، هیأت رئیسه دائم با رأی مخفی اعضا و با احراز اكثریت مطلق آرا برگزیده می شوند.

هیأت رئیسه شامل یك رئیس، دو نایب رئیس و دو منشی است.

۲) دبیرخانه:

دبیرخانه مجلس خبرگان در شهر مقدس قم قرار دارد و هیأت رئیسه مجلس خبرگان ریاست دبیرخانه را انتخاب می كند. هماهنگی تشكیل كمیسیون ها، تنظیم كلیه امور مربوط به مجلس خبرگان، ارتباط با ریاست، ضبط و بایگانی مشروح مذاكرات و... از جمله وظایف دبیرخانه است.

۳) كمیسیون ها:

مجلس خبرگان در راستای انجام وظایف و مسئولیت های خویش دارای كمیسیون های ذیل است:

۱-۳) كمیسیون اصل ۱۰۷ و ۱۰۹ قانون اساسی:

این كمیسیون كه از ۱۵نفر تشكیل شده است عهده دار روشن ساختن شرایط و صفات رهبری، مذكور در اصول قانون اساسی و مفاهیم آن و بررسی مصادیق رهبری و تحقیق درباره همه كسانی است كه در مظان رهبری هستند.

۲-۳) كمیسیون اصل ۱۰۸ قانون اساسی:

این كمیسیون، آیین نامه داخلی مجلس خبرگان را برای طرح در جلسه عمومی تنظیم می كند.

۳-۳) كمیسیون اصل ۱۱۱ قانون اساسی (هیأت تحقیق):

هیأت تحقیق دو وظیفه دارد: نظارت و بررسی عملكرد رهبری و نهادهای زیرنظر ایشان و آماده بودن برای مشاوره با رهبری.

۴-۳) كمیسیون بودجه و محاسبات:

تعیین ضوابط بودجه اجلاسیه ها و دبیرخانه ها از وظایف این كمیسیون است.

۵-۳) كمیسیون فعالتر كردن خبرگان:

در جهت فعالتر كردن سیاست ها و برنامه های مجلس خبرگان كمیسیون مذكور ایجاد شده است.

۴) اجلاسیه ها:

اجلاسیه های مجلس خبرگان به طور سالانه (معمولاً دونشست در سال) و به مدت ۲ روز برگزار می شود.

رسمیت این جلسات با حضور دوسوم اعضاست. هر چند در مواردی كه هیأت رئیسه لازم بداند یا ۱۰ نفر از اعضا به طور كتبی پیشنهاد كنند، اجلاسیه فوق العاده تشكیل می شود. (۶)

هـ) انتخابات: (۷)

انتخابات تجلی اراده مردم در تعیین سرنوشت خویش و شیوه پذیرفته شده ای برای استقرار و استمرار نظام سیاسی و توزیع قدرت است.

طبق اصل ۶ قانون اساسی «در جمهوری اسلامی ایران، امور كشور به اتكای آرای عمومی اداره می شود از راه انتخابات...» و یكی از نهادهای كشور كه به صورت انتخابات تشكیل می شود، مجلس خبرگان است.

۱) شرایط انتخاب شوندگان:

ماده سوم قانون انتخابات مجلس خبرگان شرایط ذیل را برای داوطلبان نمایندگی مجلس خبرگان تعیین كرده است: اشتهار به دیانت و وثوق و شایستگی اخلاقی، اجتهاد در حدی كه قدرت استنباط بعضی مسائل فقهی را داشته باشد و بتواند ولی فقیه واجد شرایط رهبری را تشخیص دهد، بینش سیاسی و اجتماعی و آشنایی با مسائل روز، معتقد به نظام جمهوری اسلامی ایران، نداشتن سوابق سوء سیاسی - اجتماعی.

در این خصوص چند نكته قابل ذكر است:

اول: معمم بودن و داشتن لباس روحانیت برای داوطلبان این مجلس شرط نیست.

دوم: زنان نیز در صورت داشتن شرایط لازم می توانند كاندیدا شوند كه هر دو مورد آن را در انتخابات این دوره شاهد بودیم.

سوم: مراد از فقاهت و اجتهاد، اجتهاد تجزی (توانایی استنباط احكام در برخی ابواب فقهی) است و نه اجتهاد مطلق.

چهارم: برای داوطلبی در این مجلس شرط حداقل و حداكثر سن وجود ندارد كه قابل تأمل است.

۲) شرایط انتخاب كنندگان:

تابعیت جمهوری اسلامی ایران، داشتن ۱۵ سال تمام در روز اخذ رأی در دور اول انتخابات، شروط رأی دهندگان است.

۳) تشخیص صلاحیت داوطلبان مجلس خبرگان:

طبق تبصره یك ماده ۳ آیین نامه مجلس خبرگان مرجع تشخیص دارا بودن شرایط داوطلبی، فقهای شورای نگهبان هستند.

البته طبق تبصره ۲همین ماده، كسانی كه رهبر معظم انقلاب صریحاً یا ضمناً اجتهاد آنها را تأیید كرده باشد از نظر علمی نیاز به تشخیص فقهای شورای نگهبان نخواهند داشت.

۴) مدیریت، مراحل و نظام انتخاباتی:

مدیریت اجرایی انتخابات مجلس خبرگان بر عهده وزارت كشور است. (ماده ۱۱۰ آیین نامه قانون انتخابات مجلس خبرگان) لذا وظایفی چون اعلام تاریخ شروع ثبت نام داوطلبان، تشكیل هیأت اجرایی انتخابات، در اختیار قرار دادن سوابق و مدارك داوطلبان به هیأت اجرایی مركز حوزه انتخابیه توسط فرماندار، اعلام اسامی داوطلبان تأیید شده از سوی شورای نگهبان و ... بر عهده وزارت كشور و زیرمجموعه های آن از جمله استانداری ها و فرمانداری ها است.

مدیریت نظارتی بر انتخابات مجلس خبرگان نیز طبق اصل ۹۹ قانون اساسی بر عهده شورای نگهبان است.

تشكیل هیأت مركزی نظارت بر انتخابات كه دارای وظیفه نظارت بر كلیه مراحل و جریان های انتخاباتی و اقدامهای مؤثر انتخاباتی وزارت كشور و نظارت بر هیأت های اجرایی می باشد برعهده شورای نگهبان است.

نظام انتخاباتی انتخابات مجلس خبرگان نیز نظام اكثریت نسبی است و هر كدام از داوطلبان كه بیشترین آرا را كسب كند- هر چند این برتری با یك رأی باشد- به عنوان عضو مجلس خبرگان برگزیده می شود.

سید احمد حبیب نژاد

پی نوشت ها در دفتر روزنامه موجود است.