پایان ماه عسل

تحلیل شورای روابط خارجی آمریکا درباره روابط ایران و ترکیه

آیا دو کشور ایران و ترکیه در حال رقابت با یکدیگر پس از انقلاب های زنجیره ای در کشورهای عربی موسوم به "بهار عربی" هستند؟ استفن کینزر، تحلیلگر مسایل سیاسی، در این باره معتقداست آمریکا بایدبرای ارتقای دمکراسی و مبارزه با تروریزم در منطقه خاورمیانه با ایران و ترکیه همکاری کند.

هر چندتصور همکاری واشنگتن با ایران دشوار است، اما ترکیه می تواندبه راحتی این نقش را ایفا کند.

یکی از بحث برانگیزترین عوامل در سیاست خارجی ترکیه، تلاش حزب عدالت و توسعه در برقراری روابط نزدیک با ایران بوده است. رویکردرجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه، در قبال تهران نگرانی هایی را در پایتخت های غربی در مورددور شدن آنکارا از غرب مطرح کرده است. اختلاف نظر دو طرف درباره برنامه هسته ای ایران نیز بر این نگرانی ها دامن زده است. ترکیه بر خلاف آمریکا و سایر اعضای ناتو مانندانگلستان و فرانسه، خطر ناشی از سیاست های هسته ای ایران را کم اهمیت می شماردو تلاش دارداز محدودیت های ناشی از پیمان عدم تکثیر سلاح های هسته ای طفره رود. بارزترین مثال برای این موضوع در ژوئن ۲۰۱۰ اتفاق افتاد، یعنی زمانی که ترکیه به تصویب تحریم های جدیددر سازمان ملل علیه فعالیت های نظامی ایران رأی منفی داد.

با وجوداین، نگرانی درباره گرایش ترکیه به سمت شرق، به اغراق در میزان اشتراک منافع میان ترکیه و ایران می انجامد. روابط بین دو کشور علیرغم پوسته ظاهری دوستانه آن حاکی از عدم اعتماداست. ترکیه و ایران از سده های شانزدهم و هفدهم میلادی که سلسله صفویان توسعه امپراتوری عثمانی به سمت شرق را متوقف کرد، رقیب استراتژیک یکدیگر بوده اند. بهار عربی به این رقابت تاریخی حیات تازه ای بخشیده است. اما از تابستان ۲۰۱۱ کشمکش ها بین دو کشور بر سر موضوعات سوریه، دفاع موشکی، سکولاریزم، فلسطین، عراق و مسأله کردها آشکارتر شده اند. با تشدیدفشارها برای ایجاددمکراسی در خاورمیانه، ترکیه و ایران به نحو آشکارتری دچار برخوردشده اندو در واقع هر طرف به دنبال گسترش نفوذ خودبا هزینه کردن از دیگری است.

● اختلاف نظرها

در حال حاضر سوریه مهمترین اختلاف نظر دو کشور است. انتقادهای فاحش آنکارا از بشار اسد، رییس جمهور سوریه، و حمایت از مخالفان او موجب خشم رهبران ایران شده است. سوریه نزدیک ترین متحدایران است و در نتیجه مقامات ایران، اردوغان را به دخالت آشکار در امور داخلی سوریه متهم کرده اند.

گذشته از موضوع سوریه، موافقت ترکیه با میزبانی سیستم راداری "پیش هشدار ناتو" نیز موجبات نارضایتی ایران را فراهم کرده است. به اعتقادمفسران ایرانی هدف از ایجاداین سیستم، حفاظت از اسراییل و هدف قرار دادن موشک های ایران است. در اکتبر گذشته سردار مسعودجزایری، جانشین فرمانده نیروهای مسلح ایران، از ترکیه خواست با در نظر گرفتن منافع بلندمدت استراتژیک خوداز تجربیات تاریخی تلخ کشورهای دیگر عبرت بگیرد، اما ترکیه از تصمیم خودصرف نظر نکرده است.

موضوع دیگری که به ناخرسندی ایران از ترکیه دامن زده، سفر اردوغان به شمال آفریقا است. اظهارات وی در قاهره درباره اهمیت سکولاریزم با انتقادشدیدرهبران ایران مواجه شده است. روحانیون ایران از جمله آیت الله هاشمی شاهرودی، رییس سابق قوه قضاییه و مشاور رهبری، ترکیه را به ترویج دیدگاه غربی از اسلام برای پیشبردجاه طلبی های خوددر منطقه متهم کرده اند.

علاوه بر این، اردوغان در دفاع از حقوق مردم فلسطین در واقع به حوزه ای که تهران از آن خودمی داند، تجاوز کرده است. انتقادشدیداو از تجاوزگری اسراییل به نوار غزه به افزایش محبوبیت او نزداعراب منجر شده است. امروزه بسیاری از اعراب اردوغان را تنها رهبر مسلمانی می پندارندکه مقابل اسراییل ایستاده و با تمام توان از منافع مسلمانان دفاع می کند. این امر ایران را تا حدی به حاشیه رانده و به همین دلیل مقامات ایرانی تلاش می کنندتا دوباره به بازی بازگردند، در حالی که همچنان طرح مشخصی برای این منظور ندارند!

● ایران برنده در عراق

از اواخر سال ۲۰۱۱ عراق نیز به صحنه رقابت ایران و ترکیه تبدیل شده است. خروج نیروهای نظامی آمریکا از عراق منجر به خلأ قدرتی شدکه ایران به دنبال بهره برداری از آن بود. منافع ترکیه در ثبات، رونق اقتصادی و استقلال عراق است. آنکارا نمی خواهدعراق به یکی از اقمار ایران یا به سکوی پرشی برای توسعه ایدئولوژی این کشور تبدیل شود. با این حال، طی سال گذشته روابط اردوغان با دولت نوری المالکی، نخست وزیر عراق، رو به وخامت گذاشته است. آنکارا مالکی را مهره تهران در بغدادمی بیند. مقامات آنکارا نگران اندکه دولت شیعه مالکی در تلاش برای کاستن از نفوذ کردها و سنی ها، باعث بروز خشونت های فرقه ای در عراق و استقلال طلبی اکرادترکیه شود. همچنین آنها نگران اندکه ایران و سوریه با هدف تضعیف آنکارا از کردهای ترکیه حمایت کنند.

از سوی دیگر مشکلات اقتصادی بین ترکیه و ایران نیز شدت یافته است. در حال حاضر، ۳۰ درصداز واردات نفت خام ترکیه از ایران صورت می گیرد. همچنین ایران دومین تأمین کننده گاز ترکیه پس از روسیه است - اگرچه ایران در گذشته بعضاً برای چندهفته جریان گاز به ترکیه را قطع کرده است. این توقف ها که ناشی از زیرساخت های توزیع ایران بوده، لطمه اقتصادی قابل توجهی به ترکیه واردکرده و اعتبار ایران به عنوان یک شریک قابل اطمینان را لکه دار کرده است. ماهیت اقتصادایران - از قبیل تعرفه های بالا بر کالاهای ترکیه، تغییرات مکرر در تعرفه ها، تأخیر در صدور مجوز واردات، افزایش قیمت سوخت در حمل و نقل و تأخیر در دروازه های گمرکی - مشکلات بزرگی برای تجارت دو کشور ایجادمی کند.

سرانجام این که بی ثباتی فزاینده در خاورمیانه ناشی از انقلاب های عربی، آنکارا را به تکاپو برای همسو کردن هر چه بیشتر سیاست های خودبا واشنگتن واداشته است. علاوه بر موافقت با استقرار سپر دفاعی ناتو در خاک ترکیه، آنکارا در ماه آوریل با کاهش ۲۰ درصدی واردات نفت از ایران به تبع تحریم های آمریکا موافقت کرده است. البته این اقدامات به معنی تغییر بنیادی در سیاست ترکیه در قبال ایران نیست، چرا که آنکارا همچون گذشته از پیوستن آشکار به ائتلاف ضدایرانی اکراه دارد. اما آشکار است که ماه عسل بین دو کشور به پایان رسیده و احتمالاً در سال های آینده تنش بین دو کشور بر سر نفوذ منطقه ای افزایش می یابدکه این مسأله بر شکل گیری سیاست های خاورمیانه تأثیر بیشتری خواهدگذاشت.