چهارشنبه, ۳ بهمن, ۱۴۰۳ / 22 January, 2025
تحزیب و تجزئه قرآن
۱- نام های تقسیمات قرآنی
جزء، حزب، ورد
نصف الحزب و ربع
۲- سیر تاریخی بعضی از این تقسیمات
تذكر
ب) تقسیم ۳۰ تایی
ج) تقسیم ۶۰ تایی
د) تقسیم ۲۴۰ تایی
یكی از مباحث "علوم قرآنی" كه كمتر به آن پرداخته می شود، "تحزیب و تجزئه قرآن" است در این مقاله سعی شده است، به طور مختصر درباره این تقسیمات و سیر تاریخی آن توضیحاتی ارائه شود.
۱- نام های تقسیمات قرآنی
این نام ها عبارتند از: جزء، حزب، وِرد، نصف حزب، ربع، ثُمن، منزل و ركوع.
برخی از این نام ها، كهن و قدیمی و برخی متأخر و مستحدث هستند.
جزء، حزب، ورد
این سه نام، از جمله نام های قدیمی هستند. امروزه، از میان این سه، فقط جزء و حزب رایج و مستعمل است و ورد به عنوان نام بخشی از قرآن دیگر كاربردی ندارد.
سخاوی(۱) (۶۴۳ق) در مورد كاربرد جزء، حزب و ورد چنین می گوید:
"یقال: اجزاء القرآن و الاحزاب والاوراد بمعنی واحد و اظن الاحزاب مأخوذاً من قولهم: حزب فلان ای جماعته لان الحزب طائفهٔ من القرآن و الورد اظّنه من الورد الذی هو ضد الصَدَر لان القرآن یَروی ظَمأ القلوب."(۲)
"گفته می شود: اجزاء قرآن، احزاب و اوراد (قرآن)، همه به یك معنایند و گمان می كنم، حزب قرآن از "حزب" به معنای جماعت گرفته شده باشد. زیرا "حزب" طایفه و گروهی از آیات قرآن است و اما ورد، گمان می كنم این كلمه از وِرد (بر سر آب رفتن) ضد صَدَر (از سر آب برگشتن) باشد؛ زیرا قرآن دل ها را سیراب می كند."
از گفته سخاوی استفاده می شود كه در قدیم این سه نام به یك معنی به كار می رفته است. ولی در حال حاضر، حزب به بخشی كوچك تر از یك جزء اطلاق می شود؛ جزء، یك سی ام قرآن است و حزب یك شصتم قرآن نزد مغاربه (علمای مغرب زمین اسلامی مثل: تونس، الجزایر، لیبی و مراكش) و مصری ها؛ ولی نزد مشارقه (علمای مشرق زمین اسلامی مثل ایران، عراق، عربستان و سوریه...) یك یكصد وبیستم قرآن است. هر چند امروز به خاطر پیشرفت ارتباطات و راحتی تماس و ارتباط بین مردم نقاط مختلف، حتی قرآن هایی كه در مشرق زمین اسلامی چاپ و توزیع می شوند، ۶۰ حزبی هستند و نه ۱۲۰ حزبی. مثل قرآنی كه به خط خطاط معروف سوری "عثمان طه"، نوشته شده و به روش مغاربه (۶۰ حزبی) تقسیم بندی شده است و علاوه بر سوریه، در ایران و مخصوصاً در عربستان، به تیراژ وسیع چاپ و منتشر می شود.
در بعضی از قرآن ها كه به روش مَغاربه تقسیم بندی و نام گذاری شده است، مثل قرآن رسمی كشور لیبی، تقسیم ۳۰ تایی وجود ندارد؛ بلكه بزرگ ترین تقسیم آن حزب است كه یك شصتم قرآن می شود.
●نصف الحزب و ربع
در قرآن های ۶۰ حزبی، هر حزب را به ۴ قسمت تقسیم كرده، و آن را ربع می نامند. در قرآن های ۱۲۰ حزبی، هر حزب را به دو بخش تقسیم كرده و آن را نصف الحزب می نامند. در واقع، نصف الحزب و ربع، دو نام برای یك نوع تقسیم هستند. یعنی هر كدام یك هشتم یك جزء می شوند یا یك دویست و چهلم كل قرآن.
●ثُمن
در قرآن های ۶۰ حزبی كه در برخی كشورهای آفریقایی مثل لیبی، الجزایر، مراكش و سودان رایج است، هر ربع را دو قسمت می كنند و هر قسمت را ثُمن می نامند.
●منزل
منزل، نام یك هفتم قرآن كه امروزه در قرآن های رایج در شبه قاره هند مرسوم است. در این قرآن ها، علاوه بر تقسیم ۳۰ جزئی، تقسیم هفت منزلی نیز دیده می شود.
●ركوع
ركوع نام تقسیم دیگری از تقسیمات قرآنی است كه در بعضی از مصاحف، به خصوص مصحف های شبه قاره هند به كار رفته است. و طبق گفته علی محمد ضبّاع (۳) (ت ۱۳۷۶ق) در انتهای قرآنی كه زیر نظر او به چاپ رسیده؛ تعداد آیاتی از قرآن را نشان می دهد كه اگر كسی هر روز آن تعداد را حفظ كند، در طی ۲ سال، تمام قرآن را حفظ خواهد كرد. طبق این گفته كل ركوعات باید حدود ۷۳۰ عدد باشد. و شاید وجه تسمیه این نوع تقسیم به ركوع، اشاره به این باشد كه هر یك از این تقسیمات، مقدار مناسبی است كه نمازگزار بعد از قرائت حمد در نماز، آن مقدار را بخواند و به ركوع برود. (البته طبق فقه اهل سنت كه قرائت سوره كامل بعد از حمد، واجب نیست.)هر چند با مراجعه به قرآن هایی كه علامت ركوع دارند، در می یابیم كه تعداد ركوع ها در كل قرآن ۵۵۵ عدد است كه با گفته ضباع تناقض دارد.
این نكته نیز جالب توجه است كه علامت "ع" در قرآن های چاپ شده شبه قاره ی هند، همراه با شماره هایی در حاشیه مصحف دیده می شود. یعنی شماره ای در بالا، شماره ای در وسط و شماره ای نیز در پایین حرف "ع".
شماره ای كه در بالای حرف "ع" قرار دارد، اشاره به شماره مسلسل ركوع در سوره است. شماره ای كه در وسط حرف "ع" قرار دارد بیانگر تعداد آیات ركوع مورد نظر است و شماره پایینی، به شماره مسلسل ركوع در جزء مورد نظر اشاره دارد. (۴) پس در مورد فوق شماره ۴۰ یعنی، این ركوع، چهلمین ركوع سوره بقره است. (پس سوره بقره ۴۰ ركوع دارد). شماره ۳ یعنی این ركوع شامل ۳ آیه است و شماره ۸ یعنی این ركوع (كه در جزء سوم واقع شده) هشتمین ركوع این جزء است.
۲- سیر تاریخی بعضی از این تقسیمات
الف) تقسیم ۷ تایی
این تقسیم ظاهراً در زمان رسول اكرم صلی الله علیه و آله مرسوم بوده است.
سخاوی چنین نقل می كند:
"قال ابوعبید: حدثنا مروان بن معاویهٔ عن عبدالله بن عبدالرحمن الطائفی قال: حدثنی عثمان بن عبدالله بن اوس الثقفی عن جده: انه كان فی الوفد الذین قدموا علی رسول الله ص من بنی مالك، فانزلهم فی قبهٔ له فی المسجد؛ قال: فكان یأتینا فتحدثّنا بعد العشاء و هو قائم حتی یراوح بین قدمیه من طول القیام و كان اكثر ما یحدثنا شكایته قریشاً. قال: فاحتبس عنا لیلهًٔ، فقلنا یا رسول الله لَبِثْت عنا اللیلهٔ اكثر مما كنت تلبث. قال: نعم طَرَأ علیَّ حزبی من القرآن فكرهت ان اخرج من المسجد حتی اَقضِیَهُ."(۵)
۱. علی بن محمدبن عبدالصمد، علم الدین سخاوی (۵۵۵۸-۶۴۳ق) از علمای بزرگ قرائت است. ولادت او در مصر و وفاتش در شام بوده است. او در قرائت شاگرد شاطبی است.
برخی از تألیفات وی عبارتند از: "اقوی العُدد فی معرفهٔ العدد"، "الافصاح و غیهٔ الاشراح فی القراءات السبع"، "جمال القرآء و كمال الاقراء"، "القصائد السبع فی المدائح النبویّهٔ" .
۲. سخاوی. جمال القراء و كمال الاقراء، ج ۱، ص ۳۱۳.
۳. شیخ علی محمد ضبّاع (ت ۱۳۷۶ق) از بزرگان علم قرائت در مصر در دوران معاصر است. از جمله عنوان های وی، "شیخ المقاری مصر"، و "مُراجع مصاحف مصر" می باشد. از ضبّاع تألیفات سودمندی در پاره ای از "علوم قرآنی" به یادگار مانده است از جمله: "الاضاءهٔ فی بیان اصول القراءهٔ"، "ارشاد المرید الی شرح القصید" در شرح شاطبیهٔ، "اتحاف البررهٔ بالمتون العشرهٔ، فی القراءات و الرسم و الآی و التجوید."
۴. تنّبه به این نكته را مدیون دوست فاضلم، استاد سیّد مهدی سیف هستم.
۵. سخاوی. جمال القراء و كمال الاقراء، ج ۱، صص ۳۱۳ و ۳۱۴.
۶. همان. در پاورقی جمال القراء مآخذ دیگری نیز برای این حدیث ذكر شده است كه عبارتند از: سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۴۲۸. و نیز: مسند احمد بن حنبل، ج ۴، ص ۹. و همچنین سنن ابی داود، ج ۲، ص ۵۶.
۷. كلینی. اصول كافی، ج ۲، ص ۶۰۱ و نیز ر.ك: فیض كاشانی. تفسیر صافی، ج ۱، ص ۱۷.
۸. ر.ك:عیاشی. تفسیر. ذیل تفسیر سوره بقره. ج ۱، ص ۴۳.
۹. ر.ك: فیض. الصافی، ج ۱، ص ۱۸.
۱۰. ر.ك: مركز الثفاقهٔ و المعارف القرآنیهٔ، علوم القرآن عند المفسرین ج ،۱ صص ۲۵۹ تا ۳۰۱. به نقل از: ابن تیمیهٔ. التفسیر، ج ۱، صص ۲۴ تا ۳۱.
۱۱. ر.ك: ابوالفداء ابن كثیر. تفسیر القرآن العظیم، ج ۱، ص ۲۵.
۱۲. سخاوی. جمال القراء، ج ۱، صص ۳۷۸ و ۳۷۹.
۱۳. عمروبن عبید (۸۰-۱۴۴ق). در زمان خود رئیس معتزله بود و به خاطر علم و زهدش و نیز ارتباطش با منصور عباسی، معروف است (اقتباس و تلخیص از: زركلی. الاعلام، ج ۵، ص ۸۱).
۱۴. عثمان بن سعید، ابوعمر ودانی، (۳۷۲ – ۴۴۴ق) اهل قرطبهٔ، از علمای بزرگ علوم قرآنی است. از جمله تألیفات وی: "التیسیر فی القراءات السبع"، "المقنع فی مرسوم مصاحف الامصار"، "المحكم فی نقط المصاحف"، "جامع البیان فی القراءات السبع"، "شرح قصیدهٔ الخاقانی فی التجوید"، "المكتفی فی الوقف و الابتداء" می باشند.
۱۵. ر.ك: سخاوی. جمال القراء و كمال الاقراء، ج ۱، صص ۳۴۸ تا ۳۵۴.
۱۶. ابوالقاسم بن فیّره شاطبی اندلسی (۵۳۸-۵۹۰ق) از بزرگان علوم قرآنی است. از تألیفات وی می توان به این آثار اشاره كرد:"عقیلهٔ اتراب القصائد فی بیان رسم المصاحف"، "ناظمهٔ الزُهر فی علم الفواصل"، "حرز الامانی و وجه التهانی" معروف به شاطبیهٔ.
۱۷. ر.ك: سخاوی: جمال القراء و كمال الاقراء، ج ۱، صص ۳۶۴ تا ۳۷۷.
دكتر حمیدرضا مستفید، استاد دانشگاه
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست