تقابل میان صنعت و محیط زیست دریایی

هر انسانی که سفری به دنیای زیر آب داشته باشد آن را بی شباهت به بهشت نمی بیند بهشتی که در آن تمامی موجودات متنوع و خارق العاده اش در کنار هم به زیبایی زندگی می کنند

● نابودی خلیج فارس به بهانه توسعه

هر انسانی که سفری به دنیای زیر آب داشته باشد آن را بی شباهت به بهشت نمی بیند؛ بهشتی که در آن تمامی موجودات متنوع و خارق العاده اش در کنار هم به زیبایی زندگی می کنند. اما همگی شاهدان خاموشی در برابر این موضوع هستیم که این بهشت زمینی روز به روز به بهانه توسعه بیشتر رو به نابودی می رود.

نزدیک ترین بهشت به ما، خلیج فارس، با داشتن ذخایر عظیم نفتی همواره به عنوان یکی از مهمترین مناطق استراتژیک جهان مورد توجه بوده است. این در حالی است که گسترش فعالیت های صنعت نفت و صدور مواد نفتی به خارج و در نتیجه گسترش تردد دریایی و مناطق بندری در سواحل، موجب اثرات مخرب و جبران ناپذیری بر محیط زیست دریایی این منطقه شده است.

هرساله بیش از ۱۰ هزار شناور از منطقه دریایی خلیج فارس و دریای عمان گذر می کنند که بیش از ۷۵درصد آنها به حمل و نقل نفت خام و محصولات نفتی مربوط است. همه این شناورها زائدات متفاوتی را از جمله آب شست وشوی موتورها، مخازن، فاضلاب، تانکرها و آب توازن خود را به لحاظ نبود تسهیلات و تجهیزات کافی مناسب دریافت زائدات در بنادر مختلف کشورهای حاشیه خلیج فارس، در آب های این منطقه دریایی تخلیه می کنند.

این امر موجب بروز مداوم انواع آلودگی ها در منطقه شده که آثار آن متوجه بخش های گوناگون محیط زیست شامل نواحی ساحلی، توده آب، آب سنگ های مرجانی و سایر آبزیان و همچنین صنعت شیلات و نیز آبهای آشامیدنی منطقه شده است. چنین آلودگی هایی را نمی توان جزء سوانح یا آلودگی های اتفاقی طبقه بندی کرد چرا که بطور مداوم و همه روزه در این محیط دریایی تکرار می شوند.

● نعمت یا بلای طبیعی

خلیج فارس دوسوم ذخایر نفتی و ۳۶ درصد ذخایر ثابت گاز جهانی را دارد که همچنین در کنار آن یکی از متنوع ترین اکوسیستم های جمعیت سازگار نیز وجود دارد. یک و نیم میلیون تن نفت از طریق نفت کش ها وارد دریا می شود و این امر نفت را عمده ترین آلاینده دریای جنوب می کند که از این طریق مواد شیمیایی خطرناکی مانند آمونیاک، مس و جیوه وارد آب می شوند. در حال حاضر میزان آلودگی دریای جنوب ۱/۳ درصد است که ۴۷بار بیشتر از حد متوسط بین المللی است.

محمد باقر نبوی معاون دریایی سازمان محیط زیست از ابتدای زمان حفاری برای استخراج نفت می گوید؛ گل حفاری نفت که همراه با آب به دریا ریخته می شود مقدار قابل ملاحظه یی نفت را وارد آب دریا می کند.

وی با تاکید بر اینکه ما با داشتن سواحل، آب های ساحلی را تعریف نکرده ایم و با داشتن خشکی، باز هم دریا ها را خشک می کنیم، می گوید؛ آلودگی میکروبی چندین هزار برابر میزان استاندارد آن شده است که پالایشگاه های موجود در منطقه یکی از علل این آلودگی هستند. مشکل دیگر تخریب ساخته های فلزی در کف دریاها است. در خطوط انتقال دریایی نفت و گاز مواد ترشح یافته باعث خوردگی فلزات می شوند که از این طریق شاهد نشت این مواد شیمیایی به دریاها و اختلال در زندگی موجودات هستیم. جزیره خارک یکی از مناطق آغشته به مواد نفتی و پسمانده های فلزی است که بیشترین آثار باقی مانده در بستر های گلی آن بین ۱۰ تا ۱۵ سال اثرات خود را به صورت فعال در محیط حفظ می کنند.

● کشتی های نفت کش

نفت کش ها برای توازن خود تاقبل از رسیدن به منطقه نفتی از آب در محل نگهداری نفت استفاده می کنند. زمانی که به محل نفت گیری می رسند آب درون کشتی را که با نفت های باقی مانده ترکیب شده به دریا می ریزند. هر چه که از کشتی ها تخلیه می شود همان جا باقی می ماند. در منطقه بیش از ۷۰۰ چاه نفتی فعال وجود دارد. درجه حرارت آب همراه با نفت ۶۰ تا ۷۰ درجه است که همراه با مواد شیمیایی و رادیو اکتیو موجود به دریا ریخته می شود.

حسن محمدی، معاون سازمان منطقه یی «راپمی»، تنها راه حل قابل قبول در دنیا را ورود کشتی های نفت کش با آب توازن یافته تمیز به منطقه می داند و ادامه می دهد؛ باید کشتی ها در اقیانوس به تدریج آب خود را تخلیه کنند زیرا آب اقیانوس ها گونه های مهاجم دریایی ندارد که با تخلیه در آبهای کشوری وارد بافت دریایی منطقه شوند.

در کنوانسیون مارپول که به امضای بیشتر کشورهای جهان رسیده است، منطقه دریایی خلیج فارس، یک منطقه ویژه دریایی نامیده شده و هیچ شناوری نباید زائدات خود را به داخل این دریا تخلیه کند. اما مسوولیت صیانت و رعایت این معاهده دریایی در منطقه به عهده کشورهای عضو کنوانسیون کویت است.

اگر چه مسوولیت اجرا و رعایت قوانین معاهده مارپول در ایران به سازمان بنادر و کشتیرانی کشور محول شده است، اما سازمان حفاظت محیط زیست در تمامی مراحل به عنوان مرجع ملی کنوانسیون راپمی وظیفه هماهنگی و پیگیری اجرای این معاهده را به عهده داشته است. وی در ادامه می افزاید؛ کنترل آبهای وارد شده به منطقه از طریق نفت کش های بزرگ به وسیله بررسی شوری آب انجام می شود زیرا آب اقیانوس ها شوری مشخصی دارند که با دریاها متفاوت است. البته نمونه برداری از آب توازن کشتی ها هنوز انجام نمی شود.

به خاطر موقعیت خلیج فارس و ورود و خروج کشتی ها از سراسر دنیا امکان انتقال گونه های مهاجم نیز بسیار بالا است. همچنین گونه های مهاجم به دلیل تخلیه آب توازن تانکر های نفتی بر روی لارو ماهیان بومی اثر می گذارند و به سرعت بافت بومی منطقه را نابود می کنند. تنها راه مقابله با این گونه ها که اکوسیستم منطقه را تخریب می کنند پیشگیری است. البته گونه های مهاجم یا خارجی تا زمانی که به گونه بومی در منطقه صدمه نزنند، مهم نیستند.

● فاضلاب دریایی

۲۸ درصد کل پساب های صنعتی به دریا تخلیه می شوند و ۱۹ درصد صنایع پتروشیمی مستقر در حاشیه دریا ها نیز پساب خود را به صورت تصفیه نشده به دریاها می ریزند. همچنین حدود ۳۰ درصد از فاضلاب و پساب کشورهای حاشیه خلیج فارس و دریای عمان بدون هیچ گونه تصفیه یی به دریا ریخته می شود و این امر در دریای خزر شدید تر است. جمع آوری فضولات در حوضچه و گودال هایی که قابلیت نشت به دریا را دارند خطری بزرگ برای آلودگی دریایی نیز به شمار می آید. در حالی که هیچ مسوولی پاسخگوی این حقیقت نیست، وجود فلزات سنگین و سود سوزآور که مستقیم به دریا ریخته می شود همچنان ادامه دارد.

محمدی کنوانسیون منطقه یی کویت را در حقیقت یک توافق جامع در حفاظت از محیط زیست دریایی و جهت معرفی منابع آلاینده یی که می بایست کنترل شوند و همچنین طرح موضوع مدیریت زیست محیطی می داند که با به تصویب رسیدن پروتکل ها، کشورهای منطقه تعهد خاصی را در زمینه کنترل آلودگی ها و همکاری در راستای مدیریت زیست محیطی می پذیرند.

● تصادفات نابود کننده دریایی

در حالی که مطالعات محیط زیست در آب های جنوب بسیار زیاد است اما تعداد مواردی که اجرا شده باشند بسیار کم است. حقوقدان ها همچنان با حقوق بازی می کنند و اقتصاددانان با جرائم و هیچ کاری برای نجات محیط زندگی صورت نمی گیرد. در ماه گذشته ۳ تصادف کشتی های نفتی در آب های جنوب صورت گرفت که خوشبختانه به نشت مواد نفتی کشتی ها در آب های خلیج فارس و دریای عمان منجر نشد.

در خلیج فارس زیر دریایی های فراوانی هستند که به دلایل امنیتی و نظامی هیچ عدد رسمی از تعداد آنها وجود ندارد. اکثر این زیر دریایی ها با سوخت اتمی در منطقه تردد می کنند. فقط یک خطای انسانی کافی است که موجود زنده یی در دریاهای منطقه باقی نماند و حتی از آب دریا هم نتوان استفاده کرد. به گفته دکتر محمدی از کجا میلیون ها بشکه آب تهیه خواهد شد. در آن زمان نیز آب زیر زمینی منطقه از بین می رود. برای کشورهای عربی کالای حیاتی نفت نیست بلکه آب است. ما می توانیم با نفت کم زندگی کنیم ولی بدون آب هرگز.

● پلاستیک بزرگ ترین آلاینده

محمدی پلاستیک را بزرگ ترین آلوده کننده دریاها می نامد و تاکید می کند که نفت تجزیه می شود ولی پلاستیک نه. جانداران کوچک دریایی هزاران قطعه پلاستیک در بدن شان وجود دارد. که این مسمومیت می تواند خیلی راحت به انسان منتقل شود. در بسیاری کشورهای دیگر شاهد استفاده از پاکت های کاغذی به جای پلاستیکی هستیم که می تواند یکی از راه های جلوگیری از آلوده شدن دریاها و موجودات دریایی به وسیله پلاستیک باشد.

● خشک کردن دریا و نابودی موجودات

در سال ۱۳۵۳ قانون بهسازی آب های جنوب نوشته شد که ما همچنان به اهداف نوشته شده در آن نرسیده ایم. توسعه ناسالم همواره یکی از چالش های محیط زیست است. در حالی که نیاز های مردم و جامعه بالا می روند جنگی میان محیط زیست و توسعه به وجود می آید و تجاوز به حریم دریا ها روز به روز بیشتر می شود. میلیارد ها تن شن در حساس ترین نقاط دریاها برداشت می شود بدون اینکه کوچک ترین توجهی به زندگی هزاران موجود زنده دریایی شود. محمدی یکی دیگر از خطرات تخریب دریاها را خشک کردن آنها توسط کشورهای حاشیه خلیج فارس می داند؛ در ۳۴ سال پیش دوبی یک دهکده بدون آب و برق بود.

از سال ۱۹۹۰ تجاوزات به دریا شروع شد و با احداث پروژه های نخل شروع به تخریب دریا و اکوسیستم آن کردند. هم اکنون بعد از پایان پروژه نخل یک در حال احداث نخل دو و سه نیز هستند که به این دلیل کف دریاهای جنوب به خاطر شن کشی بیش از حد فعال ترین در دنیاست. به علت استفاده از آب های زیر زمینی تعداد بیابان های این مناطق نیز روز به روز بیشتر می شود. همچنین در حال حاضر بحرین ۶ کیلومتر از آبهای سرزمینش را خشک کرده است. سازمان راپمی در مورد این پروژه ها به شدت با سازمان محیط زیست کشورها برخورد کرد اما در پشت این پروژه های دولتی عظیم نیروهایی هست که حق صحبت کردن به هیچ کس را نمی دهند.

در حالی که شن صحرا برای ساختمان سازی مناسب نیست محمدی از برداشت میلیون ها تن شن از کف دریا می گوید؛ در گشت های دریایی متوجه می شویم عمق ۵ متری در بعضی از مناطق به ۲۰ متر رسیده است و دینامیک ترین کف دنیا روز به روز از بین می رود و تمامی تنوع زیستی منطقه نابود می شود.

همچنین جنبه حقوقی مالکیت کشورها بر آب دریا با احداث جزایر مصنوعی دچار مشکل می شود. دوازده مایل ساحلی جزایر خاک کشورها محسوب می شوند که با احداث این جزایر این مرز ها تغییر می کنند.

● آب های جنوب گرم شده اند

توفان گونو یکی از پدیده های مربوط به گرم شدن دنیا است که در اثر تاثیرات مخرب انسانی در محیط زیست ایجاد شده است. از ۲۰ سال پیش تاکنون دانشمندان از گرم شدن زمین می گویند اما کشورهای صنعتی در عمل هیچ اهمیتی برای این گونه هشدار ها قائل نیستند. اگر حرارت دریاها یک یا دو درجه بالا برود زندگی هزاران موجود دریایی از بین می رود. هشت درصد پوشش های مرجانی دنیا در خلیج فارس و دریای عمان قرار دارند که به علت درجه حرارت بالای آب و فعالیت های زیاد رسوبات مواد معلق و فاضلاب ها به سوی نابودی پیش می روند. هم اکنون درجه حرارت بالا باعث نابودی ۱۵ درصد از مرجان ها شده است.

این گرم شدن همچنین روی تالاب ها و آبزیان تاثیرات فراوانی خواهد گذاشت. معاون راپمی از گرم شدن یک درجه یی آب های جنوب طی ۵ سال گذشته خبر می دهد؛ در ۶۰ سال گذشته ما با مشکلات کنونی که یکی از عواملش گرم شدن زمین است روبه رو نبوده ایم. در توفان گونو با استفاده از آخرین تجهیزات ماهواره یی ما موفق شدیم که تلفات را به میزان قابل توجهی در ایران و عمان کاهش دهیم اما خسارت های مادی بسیاری بر این مناطق وارد شد.

بعد از گونو درجه حرارت یک مرتبه بالا و پایین می شود تا حدی که در آب های ساحلی یک تا سه درجه بالا رفت. وی دلیل انتخاب اسم گونو را برگرفتن از نام ساکی در مالدیو دانست که از برگ درخت نخل تهیه می شود و شکل آن شبیه تصاویر ماهواره یی از این توفان بود.

● ۶۰ درصد آب شیرین کن های دنیا در خلیج فارس

به جز ایران و عراق کشور های حوزه خلیج فارس همه با کمبود آب شیرین و آشامیدنی روبه رو هستند. اما در اینجا باز هم دریا به کمک مان می آید و با نصب دستگاه های بزرگ آب شیرین کن این مشکل حل می شود. ماده اولیه قطعاً آب دریا است که با آلوده کردن آن باعث نابودی خود نیز می شویم. زندگی تمام کشور های عربی به این آب بستگی تام دارد. به طوری که ۶۰ درصد آب شیرین کن های دنیا در خلیج فارس قرار دارند و هر ساله ۷ درصد به ظرفیت آب شیرین کن ها اضافه می شود. این درحالی است که همچنان در منطقه فاضلاب های کاملاً تصفیه نشده و ناقل بیماری های مختلف وارد خلیج فارس می شود.

● ماهیگیری کشنده

هزاران سال مردم سواحل خلیج فارس و دریای عمان به شکل سنتی به ماهیگیری پرداخته اند که هیچ خطری برای محیط زیست دریایی نداشته است اما امروز شکل صنعتی ماهیگیری باعث نابودی هزاران ماهی، سنگ های مرجانی، لاک پشت و... شده است. محمدی در ادامه افزود؛ رودخانه هایی که وارد منطقه می شوند همانند شط العرب، کارون و مانند اینها سالیانه ۱۱۰ تن مواد معلق را وارد خلیج فارس می کنند که باعث رشد جلبک ها و کمبود اکسیژن که مرگ و میر ماهیان را به دنبال دارد می شود. در این میان ۸ جلبک سمی وجود دارد که اگر وارد آب شیرین کن ها شود باعث مسمومیت و مرگ انسان ها می شود.

در آب های جنوب بیش از ۱۰۰ گونه ماهی خوراکی وجود دارد که ما تنها از ۲۱ نوع آن استفاده می کنیم. وی ادامه می دهد گونه های بزرگ در منطقه از نظر اکولوژی جایگاه خود را پیدا کرده اند. به طور مثال ستاره دریایی که در بعضی مواقع به همه مرجان ها حمله می کند طی نیم قرن گذشته در تنگه هرمز یکی از بهترین اکوسیستم های ما را به وجود آورده است.

ما یک و نیم میلیون موجود دریایی می شناسیم اما گمان می رود که تا ۳۰ برابر این مقدار همچنان موجودات ناشناخته وجود دارد. به رغم دو جنگ اخیر در منطقه پنج گونه جانوری و گیاهی در معرض انقراض حاره یی هستند.

در حال حاضر ۳۰ درصد تمامی گونه های زیستی دنیا در دریاهای جنوب قرار دارند. گاو دریایی مقام دوم در دنیا را دارد و ۲۵ تا ۳۰ گونه دلفین و نهنگ در منطقه زندگی می کنند. در جنگل های حرا در جزیره قشم بیش از ۲۵۰۰ گونه حیات زیستی داریم که همچنان برای ادامه حیات آنها کاری نکرده ایم.

● دریاهای مان را زنده نگه داریم

اگر مسوولان می دانستند که در برابر محیط زیست باید وجدان داشت و به مردم پاسخگو بود، شاید کمتر شاهد این تعداد گسترده خسارت های محیط زیستی بودیم. در حالی که «نایبند» یکی از منحصر به فرد ترین جایگاه های زیست محیطی در خشکی برای تخم گذاری لاک پشت ها و در دریا زیستگاه مرجان های نایاب جهانی است اسکله سپاه و پارس جنوبی با تخریب دریا و خشک کردن آن باعث مرگ هزاران موجود منطقه شده اند. در این منطقه دیگر آب شفاف نیست و سنگ و خاک چیزی از حیات را در آن باقی نگذاشته است.

در حالی که نظارت بر محیط زیست دریاها همچنان بسیار کم رنگ است، بر عهده تک تک ما است تا از این نعمت الهی برای نسل آینده پاسداری کنیم.

مونا قاسمیان