زنی که حکایت فرهیختگی نیاکان بود

به یاد پروین اعتصامی شاعر نامدار ایرانی

این سالیان، پروین اعتصامی را با یک جایزه معتبر ادبی که تبدیل به محفلی از فرهیختگی برای بانوان ادیب ایرانی شده است، به یاد می‌آوریم. همچنین جشنواره فیلم پروین اعتصامی که طی سال‌های اخیر در حوزه فیلم کوتاه توانسته است گام‌هایی بردارد. با این حال، علاوه بر این حرکات نمادین ادبی، پروین اعتصامی همواره ورد زبان اصحاب ادب، استادان ادبیات و دانشجویان رشته‌های زبان فارسی در دانشکده‌های ماست. با این حال پروین اعتصامی در تاریخ ادبیات ایران بنابر دلایل متعددی یکی از جاودانه‌های این مرز و بوم است که تأثیر وی بر همگان مشهود است.

مسئله اول درخشش وی و رشد متعالی‌اش همواره برای این شاعره فکور و محترم جایگاهی کم نظیر پدید آورده است. اگرچه از همان آغاز تولد شعر عروضی فارسی در هزار و اندی سال پیش شاعران زن ایرانی بنابر گسترش و اپیدمی شدن شعر حکمی و خردگرایانه پا به عرصه ادبیات گذاشتند اما مشهورترین شاعر زن تاریخ ادبیات کسی جز پروین اعتصامی نیست. پروین این شهرت را مدیون ذکاوت و تیزبینی خود و درک متعالی از خوانش ادبیاتی است که در طول هزار و اندی سال، دهها و شاید صدها هزار شاعر چیره‌دست داشته، اما هم‌اکنون شاید ۱۰۰ تن از این جمعیت کلان برای مخاطبان ایرانی مشهور و قابل شناخته شدن هستند. از این رو پروین اعتصامی درست در دورانی که شعر نو در حال تبلور بود، سرایش نیاکان را محور کار خود قرار داد. او دقیقاً به سراغ نخستین مکتب شعر تاریخ ادبیات ما یعنی سبک خراسان رفت.

درست به سادگی رودکی از زبان استفاده کرد، لحن فردوسی را چاشنی خود کرد و از خردگرایی ابوالحسن شهید بلخی تا عطار و شیخ سعدی را برداشت نمود اما یک گام هم به سبک شعری عراقی یا هندی نزدیک نشد. هر آنچه را از محتوای شعر آموخت، در قالب سبک خراسانی ارائه کرد. او حتی جرعه‌ای از افکار و عرفان مولانایی را هم به لحاظ فکر شعری نوشید، اما زبانش هم زبان ماند. به شوریدگی غزل‌های شمس گون نرسید و شعرش به لحاظ هیجان بیانی و هارمونی کلامی آرام و ملایم است و تب و تاب زبان با شکوه مولانا و نه حتی بیان نمادین حافظ را دارد.با این تفاسیر فنی، زندگی پروین اعتصامی به یک مرثیه کوتاه شبیه است؛ با این حال زندگی ۳۴ ساله او سرشار از خرد و شعور و معرفت بود.

پروین اعتصامی دختر مرحوم یوسف اعتصامی در ۲۵ اسفند ماه ۱۲۸۵ شمسی در شهر تبریز دیده به جهان گشود. وی در کودکی به تهران آمد و بقیه عمر کوتاه خود را در این شهر گذراند. ادبیات فارسی و عرب را نزد پدر آموخت.

تحصیلاتش را در دبیرستان دختران، با کمال موفقیت به پایان رسانید و در سال ۱۳۰۳ در حالی که هجده سال از عمرش گذشته بود، فارغ‌التحصیل شد.

پروین در ۱۹ تیرماه ۱۳۱۳ با پسرعموی پدر خود ازدواج کرد و چهارماه پس از عقد مزاوجت به کرمانشاه به خانه شوهر رفت اما این ازدواج مناسب وی نبود. لذا با گذشت دو ماه و‌نیم از خانه شوهر به منزل پدر برگشت. آنچه سبب جدایی پروین از همسرش گشت عدم همگامی دو روح بود. پروین، پیشامد جوانی خود با همسرش را با متانت و خونسردی شگفت‌آوری تحمل کرد و تا پایان عمر از آن ماجرا سخنی بر زبان نیاورد و شکایتی ننمود.

نخستین چاپ دیوان اشعار پروین محتوی قریب ۵۰۰۰ بیت همراه با مقدمه‌ای از ملک‌الشعرای بهار چاپ شد که معتقد بود تا وی شعر سفر اشک او کافی است را در ردیف نخستین شاعران ایران قرار دهد.

سرانجام پروین به روز سوم فروردین ۱۳۲۰ گلی از جمعیت گلزار که جز سرزنش خار ندیده بود در بستر بیماری افتاد و نیمه شب روز شنبه ۱۶ فروردین در ۳۴ سالگی بدرود حیات گفت. مرگ او جامعه ادبی ایران را به عزا نشاند.پروین از حیث اشعار اخلاقی و تعلیمی قابل مقایسه با سالار شیرازی و شاعر معروف ابن‌یمین می‌باشد، اشعار او قصاید، مثنوی و قطعه دارای مظامین تعلیمی، اخلاقی، اجتماعی و عناوین رئالیستی است. اشعار او حســاس است و گیرایی بسیاری دارد. پروین از دایره شعر استادان قدیمی گامی فراتر نهاده و هیچگونه دخل و تصرفی در سبک و شیوه قدما نکرده است. هنر بزرگ او این است که توانسته افکار و عقاید جدید را با متانت و استحکام و لطف بان در همان قالب‌های معمول و معهود عروض فارسی بریزد. از بهترین اشعار او می‌توان اشعار زیر را نام برد: طفل یتیم، صاعقه ما ستم اغنیاست، رنجیر، سفر اشک، ذره، کعبه دل، گوهر و سنگ، لطف حق، نغمه صبح، گوهر اشک.

ملک‌الشعرای بهار در مقام معرفی شعر پروین گفته است:

شعر پروین ترکیبی است از دو سبک و شیوه لفظی و معنوی آمیختگی با سبکی مستقل و آن دو یکی شیوه شعرای خراسان است. خاصه استاد ناصرخسرو و دیگر شیوه‌ شعرای عراق و فارس است بویژه شیخ مصلح‌الدین سعدی و از حیث معانی نیز بین افکار و تخیلات حکما و عرفاست. این جمله با سبک و اسلوب مستقلی که خاص عصر امروزی و بیشتر پیرو تجسم جویی است ترکیب یافته و شیوه‌ای بدیعی به وجود آورده است. بهار افزوده است:

در ایران که کانون سمق و فرهنگ است، اگر شاعرانی از جنس مردم پیدا شده‌اند که مایه حیرت‌اند تعجب نیست اما تاکنون شاعری از جنس زن که دارای این قریحه و استعداد باشد و با این توانایی و طی مقدمات تتبع و تحقیق، اشعاری چنین نغز و نیکو بسراید از نوادر محسوب و جای بسی تعجب و شایسته هزاران تمجید است.بیشتر اشعار پروین به صورت قصه سروده شده و غالباً به شیوه مناظره است.در قصه‌های پروین انسان‌ها، جانوران، پرندگان حتی مواد و اشیا جامد و بی‌جان - محتسب و مست، سوزن و دوک، قطره و شبنم، لاله و نرگس، گل و خار، سگ و گربه، گنجشک و کبوتر، پیرهن و سوزن، عدس و ماش، سیر و پیاز، تیر و کمان، شانه و آئینه، دیوانه و زنجیر، تله و موش، آب و آسیا همه به طرز جالبی با هم سخن می‌گویند و از گفت و شنود آنها نتایج اخلاقی و آموزشی گرفته می‌شود.

در حالی که درست ۷۰ سال از درگذشت پروین اعتصامی می‌گذرد، همچنان نام او میان اصحاب ادب و بسیاری از مردم ایران زمزمه می‌شود و حکایات پندآمیز او در ژانر شعر همچون ضرب‌المثل و تکیه کلام‌های حکمی نقل قول قرار می‌گیرد. همچنین دو جشنواره مطرح ادبی و سینمایی که طی این سالیان به یاد این شاعره نامدار برگزار شده است، سهم مهمی در معرفی چهره مستعد و آینده‌دار وی داشته است.