مجلس عالم ذر

پایان نخستین شب بود, پیش از آن نه شبی بود و نه روزی, نخستین شب داشت پایان می گرفت عالم ذر در انتظار طوفان «الست» سكوت كرده بود ناگهان فرشتگان به پرواز آمدند, سراسر عالم وجود را و افق صحرای عدم را در نور دیدند, وجود و عدم یكی بود, تنها عدم بود كه وجود داشت

پایان نخستین شب بود، پیش از آن نه شبی بود و نه روزی، نخستین شب داشت پایان می‌گرفت. عالم ذر در انتظار طوفان «الست» سكوت كرده بود. ناگهان فرشتگان به پرواز آمدند، سراسر عالم وجود را و افق صحرای عدم را در‌نور‌‌دیدند، وجود و عدم یكی بود، تنها عدم بود كه وجود داشت. سایه شتابان و سبك‌خیز بالهای فرشتگان، همچون ارواح پاكی كه هنوز هیچ كالبدی ندیده‌اند و به هیچ جسمی خود را نیالوده‌اند از همه‌سو می‌گریخت، صدای فرشتگان، همچون آوای محزون و دل‌انگیز معبدی غمگین كه راهب تنهایش را می‌خواند، در فضای هستی طنین می‌افكند. فرشتگان مأمور بودند تا پیام حضرت خداوندی را از بارگاه ماورائی‌‌‌اش به همه عالم عدم برسانند. خداوند خدا ذرات را فرا می‌خواند، ناگهان همه ذرات به هیجان آمدند، خروش برداشتند، هنوز شب بود، پایان نخستین شب، ذرات پراكنده به صدای دعوت فرشتگان به هم برآمدند و گرد هم آمدند و در یك چشم به هم زدن، صف‌ اندر صف زانو به زانوی هم، پشت در پشت یكدیگر نشستند. مجلسی بود! چه چشمی را یارای دیدن آن است چه خیالی را قدرت تصور آن است شكوه و عظمتی كه در عدم نیز به سختی می‌گنجید. همه جمع بودند، همه، همه چیزها و كسها، همه آنها كه آمده‌اند و مرده‌اند همه آنها كه هستند و همه آنها كه خواهند آمد، سالهای آینده، قرنهای آینده، میلیاردها سال و قرن آینده سكوت بود و سكوت، تپیدن بود و تپیدن، انتظار بود و انتظار و شب بود، پایان نخستین شب.

ذرات همه بر جا خشك شده بودند و سراپا چشم و پا تا سرگوش كه ناگهان صدای زلزله‌مانندی كه عدم را به رعشه افكند از جایگاه نور برخاست:

من پروردگار شما، خداوندگار شما نیستم؟

الست بربكم

ذرات یك صدا: چرا. چرا. قالوا: بلی.

(ص ۱۴، هبوط، دكتر شریعتی، انتشارات سروش، چاپ اول ۱۳۵۹)

هاتف: ای اهل آسمان و زمین باخبر باشید

از پای تا به سر همه سمع و بصر شوید

حكم از خدا شده است چنین ای خلایقان

حاضر شوید عالم ذر ای موالیان

جبرئیل: ای هاتف خجسته‌ندا حامل سروش

امروز مژده چیست كه آمد مرا به گوش

منظور چیست هاتف غیبی ز كردگار

واضح بیان نما كه بگیرد دلم قرار

این خلقت از برای چه، این نور و نار چیست

پیمان عهد بهر چه، شرط و قرار چیست

(تعزیه عالم ذر منسوب به میر عزا)

بین آنچه به نثر در مطلع كلام از قول زنده‌یاد دكتر علی شریعتی نقل شد و آنچه به نظم از مجلس تعزیه عالم ذر آمد یك وجه تشابه وجود دارد و آن این است كه مرحوم سید مصطفی كاشانی «مشهور به میر عزا» شبیه‌نامه‌نویس دوره قاجار به فاصله بیش از نیم قرن، تمثیلی از عالم ذر آورده، كه شریعتی تأویلی از آن روایت قلمی كرده است. بحث در مورد عالم ذر یا یوم ‌الست وقتی مطرح می‌شود كه دانشمندان علوم اسلامی و مفسرین به تفسیر آیه ۱۷۲ از سوره اعرف می‌رسند كه می‌فرماید:

و ا‌ِذ أخ‍َذَ ر‍َ‌ب‍ّك‌َ من ب‍َنی آد‍َ‌م‌َ م‍ِن ظ‍َُه‍ُور‌ِه‍ِم ذ‍ُ‌ریت‍ُهم و أشه‍َد‌َه‍ُم ع‍َلی ا‍َ‌نف‍ُس‍ِه‍ِم، أل‍َست‌ِ ب‍ِر‍َ‌ب‍ِ‍ّك‍ُم قالوا ب‍َلی ش‍َه‍ِدنا أن ت‍َق‍ُول‍ُوا ی‍َوم‌َ القیم‍َه، ان‍ّا ك‍ُن‍ّا ع‍َن هذا غاف‍ِلین.

«و چون پروردگار تو از پسران آدم از پشتهایشان نژادشان را بیاورد و آنها را بر خودشان گواه گرفت، كه مگر من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: چرا، گواهی می‌دهیم تا روز رستاخیز نگویید كه از این نكته غافل بوده‌ایم».

مولوی می‌گوید:

حرف قرآن را بدان كه ظاهری است

زیر ظاهر، باطنی بس قاهری است

زیر آن باطن یكی بطن سوم

كه در او گردد خردها جمله گم

بطن چهارم از نبی خود كس ندید

جز خدای بی‌نظیر بی‌ندید

تو ز قرآن ای پسر ظاهر مبین

دیو آدم را نبیند جز كه طین

ظاهر قرآن چو شخص آدمی است

كه نقوشش ظاهر و جانش خفی است

از آیه فوق ‌الذكر تعبیری مأخوذ است «بدین مضمون كه پیش از خلقت بشر، خداوند هر چه از نسل آدم، فرزند خواست تا روز رستاخیز، همه را به‌صورت ذراتی از پشت آدم بیرون آورد و خطاب به آنها گفت: الست بربكم. قالوا: بلی شهدنا. و به این ترتیب آنها به خداوندی خدا گواهی دادند و از آن پس، به‌صورت اول به پشت آدم بازگردانیده شدند. دانشمندان اسلامی و مفسرین، در وجود «عالم ذر» و كیفیت اخراج و اشهاد، اختلاف كرده‌اند. بعضی به طریق اثبات رفته‌اند و برخی به راه نفی. روز الست به‌عنوان روز عهد و پیمان و میثاق و دعوت به وفاداری و زمان انعقاد نطفه خوبیها و بدیها و بهشتی و دوزخی شدن انسانها، شهرت یافته است. به این ترتیب، تعهد انسان از بی‌زمان، یعنی روز الست، آغاز شده و تا كمال انسان ادامه دارد. انسان حامل و حافظ امانتی است كه در این روز به او محول شده و رسالت اصلی‌اش به خاطر آوردن عهد مستور در آن امانت است. در عرفان اسلامی، مبنای انسانیت، تعهد آدمی در قبال همین امانت است و آیه الست‌ُ بربكم، فطرت او را معین می‌كند كه در اینجا عبارت از آن پیمانی است كه در زمان ازلی و آغازین یا زمان اساطیری بسته شده و كمال آدمی را در گرو تحقق بخشیدن به این پیمان ازلی قرار داده است (ص ۱۰۰ تلخیص فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی دكتر محمدجعفر یاحقی، انتشارات سروش/ ج دوم ۱۳۷۵). چنانكه ملاحظه شد بحث «عالم ذر» كه مستند به روایات منقول از ائمه دین نیز هست تأویل خلقت و سرنوشت ابناء بشر است كه تمثیلهایی از آن در قلمرو هنر شبیه‌خوانی با عناوین جام بلا، یوم الست یا همان عالم ذر وجود دارد. از آنجا كه علت اولیه و نهایی تعزیه تبلیغ اندیشه‌های امام حسین و گرامی‌داشت واقعه عاشورا و پاسداری از خون شهدای كربلا بوده، سرایندگان مجلس تعزیه سعی داشته‌اند تمثیلهای مربوط به عالم قبل از ظهور را در واقعه كربلا بجویند. به عبارت دیگر تعزیه‌سرایان بر مبنای تأویل عالم ذر تمثیلی آورده‌اند كه شخصیتهای آن تمثیل اهل بیت پیامبر اسلام (ص) و دشمنان ایشان هستند. لذا با فرض اینكه ذرات همه مخلوقات در حضور خداوند حاضر شده‌اند ذرات اولیاء و اشقیاء را از میان ذرات بی‌نهایت انتخاب كرده در مورد سرنوشت آینده آنها‌‌ ـ‌ بر مبنای آنچه كه بعد از ظهور و خلقت در عالم واقع اتفاق افتاد‌‌ ـ شبیه‌نامه می‌نویسند.

---