كجاست آن نور

بی شك اقتباس های گوناگون ژانریك در هر هنری وجود دارد و ایده اولیه سعید شاپوری نیز در نوع خود تأمل برانگیز است, اما آنچه كه در چنین تولیداتی مهم و حیاتی جلوه می كند, برجسته سازی زوایای پنهان و به تعبیری لایه های نامریی اثر اول در اثر اقتباسی است

● مقایسه تطبیقی نور زمستانی سعید شاپوری و اینگمار برگمان

«ساعت دوازده است. نیم روز یكشنبه ای در پایان ماه نوامبر. پرتو خاكستری نیم جانی بر دشت ها. باد سرد تیره ای از جانب مرداب ها به سمت شرق وزان است. كلیسای قرون وسطایی میتسوندا روی تپه ای واقع در میان دهكده هل و جوپترن قرار دارد.

بخش تابعه آن، كه در برگیرنده ۲۶۷نفر است، جزو قلمروی روحانی فروست نس است ولی شورای كلیسا، كشیش و مدرسه ابتدایی خودش را دارد. تازه بارش برفی سبك ولی مداوم آغاز شده است. هفته هاست كه زمین یخ بسته و پوسته سفید خاكستری گونه ای به آرامی، جاده ها و كشتزارها را می پوشاند.»

این شروع فیلمنامه «نور زمستانی» به قلم «اینگمار برگمان» و دومین فیلم از تریلوژی وی درباره ایمان به خدا بعد از فیلم اول «همچون در یك آینه» و قبل از فیلم سوم «سكوت» است؛ اثری كه این روزها با بازخوانی، كارگردانی و طراحی صحنه سعید شاپوری در تالار سایه تئاتر شهر به روی صحنه می رود.

بی شك اقتباس های گوناگون ژانریك در هر هنری وجود دارد و ایده اولیه سعید شاپوری نیز در نوع خود تأمل برانگیز است، اما آنچه كه در چنین تولیداتی مهم و حیاتی جلوه می كند، برجسته سازی زوایای پنهان و به تعبیری لایه های نامریی اثر اول در اثر اقتباسی است. بویژه زمانی كه خالق اثر، هنرش درراستای نوعی معرفت شناسی انسانی و براساس درون كاوی خود انسان استوار است.

اصولاً در چنین مضامینی همه چیز از یك كلیت شروع می شود و داستان براساس حركت كل به جز شكل می گیرد، همچنان كه برای «ارنست اینگمار برگمان» سینماگر صاحب سبك سوئدی و از پیشگامان سینمای مدرن و دینی این حركت خیلی ساده و اتفاقی به وقوع می پیوند. همه چیز برای برگمان از روز عید پاك شروع می شود. در این روز «سمفونی مزامیر» استراویسنكی از رادیو به گوش می رسد و برگمان را در تأملی عمیق فرومی برد.

او دراین لحظه به فكر ساختن فیلمی درباره كلیسای خلوتی در ناحیه اوپلاند سوئد می افتد؛ با شخصیتی كه به داخل این كلیسا می رود و در را به روی خود می بندد. در واقع شخصیت برگمان در مسیری قرار گرفته است كه باید از فرآیند خودشناسی عبور كند و به یقین برسد.

بنابراین برگمان از یك سوژه كلان شروع می كند. از یك الهام، یك جرقه ذهنی كه مانند نطفه ای در ذهن او قرار دارد و برای پرداخت نوشتاری آن به ماه ها زمان نیاز دارد. از این رو وی به پرداخت شخصیتی می پردازد كه باید از هزارتوهای شك و تردید و یقین عبور كند؛ شخصیتی كه با عبور از جریان های مسلسل وار رؤیا و كابوس، درصدد كشف واقعیت منطقی برای استدلال های خویش است، اما در برداشت تئاتری سعید شاپوری درست برعكس عمل می شود.

او ترجیح می دهد از دستمایه صیقل یافته و رد شده از هزارتوهای پیچ درپیچ، برداشتی دراماتیك كلی و درواقع گزارشی دراماتیك را ارائه كند. با نگاهی به ابتدای فیلمنامه برگمان كه در آغاز این نوشته آمده است، حركت جزء به كل كارگردان ایرانی را درك خواهیم كرد. بی شك برگمان از نگارش این چند سطرابتدایی كه برای ترسیم نماهای بیرونی فیلم نوشته شده، درصدد ایجاد فضاسازی است. اما آن چه كه از نمایش نور زمستانی به كارگردانی سعید شاپور به چشم می آید، علاقه مند نبودن به فضاسازی های دراماتیك در برداشت تئاتری از اثر برگمان است. فضای توصیفی در ابتدای فیلمنامه برگمان از چند المان حیاتی در فیلمنامه و هر ژانر نوشتاری دیگری سود می برد.

این المان ها مواردی از جمله ساعت دقیق ورود به ماجرا، وضع آب وهوا ، موقعیت جغرافیایی محیط، جمعیت محیط، و هویت فصلی (زمستان) را دربرمی گیرند. همه این موارد نیز با معماری ذهنی خاصی در ابتدای فیلمنامه طراحی شده اند. طوری كه این امكان را به ما می دهد كه در نخستین آشنایی با شخصیت ها، خود را در كنار آنها حس كنیم، اما روی صحنه و در اجرای نمایش

«نور زمستانی» چنین حسی به ما دست نمی دهد.

ما با شخصیت های این نمایش باید آشنا شویم و شاید اگر بازی حرفه ای فرزین صابونی در نقش توماس اریكسون (كشیش دهكده) در این اجرا وجود نداشت، فاصله زیادی بین اثر نمایشی و ما به وجود می آمد. برگمان در پاراگراف ابتدای فیلمنامه خود و در جاهای دیگر آن همواره با سعه صدر خاصی عمل می كند. او در به كارگیری هر عنصر هدف خاصی دارد. برای نمونه وقتی از عنصر برف و فضاسازی جاده های سفید و برف زده صحبت می كند، درصدد ارائه شیوه ای از روایت دورانی است به تعبیری در قسمت های پایانی فیلمنامه نیز با چنین تصویری روبه رو می شویم؛ «چند پسر نوجوان در خیابان كوچكی با چهار مغازه گردهم ایستاده اند. دو دختر كوچولو دارند دختر كوچولوی دیگری را با سورتمه و به زحمت می كشند. وقتی آن دو روی قشر نازك برف می لغزند، نوجوان ها با كیف می خندند.

روشنایی هایی كه از چند پنجره می تابد از خلال مه و برف به چشم می خورد.» یا این كه وقتی نور را به عنوان عنصری بصری و دیداری و در عین حال متافیزیكی با هستی داستان خود درگیر می كند، در جای جای فیلمنامه خود و با كاركردهای متعارف یا نامتعارف از این عنصر نمادین سودمی برد و آن را وسیله ای برای فضاسازی و توصیف گوشه و كنار داستان و حتی زوایای گنگ و پنهان روحی شخصیت ها، قرار می دهد. اما براستی سعید شاپوری چه نگاهی به این عنصر نور دارد؛ عنصری كه همواره در ژانر تئاتر به عنوان یكی از پایه های بیان اجرایی به شمار می رود و بسیاری از كارگردان های بزرگ تاریخ تئاتر از این عنصر برداشت متفاوت و خاصی داشته اند. اصولاً ما با اثری روبه رو هستیم كه دستمایه های دینی دارد.

اسم اثر نیز «نور زمستانی» است و این گفتمان خود به خود تصاویری استعاری و غیرمستقیم را به وسیله عنصر نور دیكته می كند. در حالی كه تكنیك نورپردازی در نمایشی صحنه ای «نور زمستانی» شكلی تخت و تك بعدی دارد. به تعبیری فضا فقط از طریق چند نورافكن در سقف سالن و به شكلی یكنواخت نورپردازی می شود. یعنی هر پرده با چند نورافكن معمولی و به شكلی متراكم روشن می شود و با قطع نور صحنه به پایان می رسد و دوباره باروشن شدن نور، صحنه بعدی به بدنه نمایشی می پیوندد. این تكنیك نورپردازی و در واقع استفاده از شیوه قطع و وصل نور در چهار پرده نخستین نمایشی نمود بیشتری دارد. به تعبیری چهار پرده اول به شیوه ای تند و پشت سر هم به اجرا درمی آیند و همواره ریتمی

تند و سریع را به ساختار كلی نمایش دیكته می كنند. شاید این تكنیك بیش از هر چیزی برای پرداخت شخصیتی آدم های نمایش بویژه توماس اریكسون است.

اما اینگمار برگمان خیلی سریع و بعد از توصیف ابتدایی متن خود به شرح معماری فضامی پردازد. او در توصیف كلیسا چنین نوشته است: «كلیسا با این كه عظیم نیست، معماری متناسبی دارد. محرابش اثر مشهوری از نوع معماری فنلاندی متعلق به سده شانزدهم است؛ قاپ سه پارچه ای با تثلیث مقدس در مركز.

مسیح مصلوب و كبوتران بال زنان بر فراز آن دو... در سمت راست حواریون گرد آمده اند. در سمت چپ، باكره مقدس، یوسف، یك گاو و... دیده می شوند. در برابر دیواری، در مقابل پنجره ها، بخاری آهنی بزرگی به آهستگی در سر و صدا با خودش است. عشای ربانی است و سرود افتتاحیه اش به تازگی خوانده شده است و...»

امید بی نیاز

---