مداحی را با ترانه خوانی اشتباه گرفته اند

چنگیز حبیبیان خواننده و مداح اهل بیت از آسیب های مداحی در ایران می گوید

چنگیز حبیبیان خواننده آذری‌زبانی است که به دستگاه‌های موسیقی ایرانی اشراف کامل دارد.

آواز را می‌شناسد و تمامی ردیف‌های آوازی را دوره کرده است. او علاوه براینکه خواننده است و چندین آلبوم منتشر کرده، یکی از مداحان اهل بیت است که همه ساله در ماه محرم مداحی می‌کند. او از شاگردان استاد محمدعلی کریمخانی به حساب می‌آید. با او درباره مداحی و شرایط این روزها حرف زده‌ایم.

به عنوان کسی که سال‌ها است در عرصه مداحی فعال است، سطح مداحی در ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

سطح مداحی در ایران متاسفانه مثل خیلی چیزهای دیگر استاندارد نیست. مداحی نیز مثل موسیقی گاهی به جایی می‌رسد که نباید برسد! اشتباهی که اغلب مداحان به ویژه جوان‌ترها می‌کنند این است که فکر می‌کنند با سبک‌های جدید، می‌توانند با تهاجم ترانه مقابله کنند یا با این نوع ترانه خواندن می‌توان در فاصله کمی مطرح شد. در حالی که در امر مداحی باید روند نیاکان را پیش گرفت و روال گذشته را طی کرد.

سابقه مداحی در ایران به چه زمانی باز می‌گردد؟

از زمان صفویه به این طرف که می‌شود چیزی حدود ۴۰۰ سال؛ یعنی مداحی در ایران چیزی حدود ۴۰۰ سال قدمت دارد. مداحانی بوده‌اند که از آن زمان به سبک مرثیه‌سرایی آیینی و مردمی، پرده‌خوانی در خیابان‌ها و کوچه‌ها فعالیت داشته‌اند و حتی تعزیه‌خوانی نیز می‌کردند و تاحدودی واقعه کربلا و عاشورا را به تصویر می‌کشیدند. تا ۲۰ سال پیش هم سبک قدیمی‌ها رعایت می‌شد، اما با هجوم ترانه‌های غربی که شاید تاثیرش در موسیقی قابل قبول باشد، متاسفانه شکل مداحی عوض شد. بارها از مداحان قدیمی همچون استاد احمد شمشیری، مرحوم پدرم حاج قربانعلی حبیبیان و اکبر بازوبندی که بیش از ۶۰ سال مداحی اهل بیت را کرده‌اند، شنیده‌ام که مداحی باید به شکل سنتی انجام شود. متاسفانه، دوستان مداح جوان فکر می‌کنند که مداحی هم مثل ترانه‌خوانی است و باید هر سبکی را تجربه کنند. درحالی که در مرثیه‌سرایی آقاعبدالله‌الحسین(ع ) باید سنت حسنه را رعایت کرد و نباید ابداع گر سبک جدیدی شد. از نظر من چنین چیزی شایسته نیست و آن را نمی‌پسندم.

شاید این اتفاق به این خاطر شکل گرفت که جامعه در بسیاری از موارد رو به جلو حرکت کرد و مخاطب احساس نیاز کرد که در مداحی هم تغییراتی شکل بگیرد.

بگذارید چیزی بگویم. سنت نمی‌تواند با جامعه رشد کند. مثل سنت عید نوروز و عیدی دادن و سرسفره هفت‌سین نشستن و... اشتباه مداحان آنجا است که مداحی را با موسیقی اشتباه می‌گیرند. در حالی که موسیقی جایگاه خود را دارد، مثلا یک سری از کارهای هاوس و ترنس در موسیقی تعریف شده هستند و جایگاه خود را دارند، اما دلیل نمی‌شود در مداحی هم همان جایگاه را داشته باشند.. باید با توجه به سنت‌های گذشته مداحی کرد. دقیقا مثل آواز که روش آموزش آن سینه به سینه است و فقط از یک طریق امکان‌پذیر است و اینگونه ارزش پیدا می‌کند. من با افتخار می‌گویم که شاگرد سینه به سینه استاد سگری، تاج اصفهانی و... هستم. یا مثلا می‌گویم که در مداحی شاگردی استاد محمدعلی کریمخانی را کرده‌ام و همچنین با یک نسل فاصله شاگرد استاد کریمی بوده‌ام. در زمینه آواز شاگردی ضیاءالذاکرین از روضه‌خوانان معروف و مطرح یک قرن گذشته بوده‌ام و شاگردی استاد حاتم عسگری را کرده‌ام که خود شاگرد مستقیم استاد نکیسا بوده‌اند که از پرده‌خوانان معروف ایران به شمار می‌روند. آنچه من از استادانم آموخته‌ام این است که مداحی را در دستگاه‌های ایرانی پیاده کنم.

فکر می‌کنید با این وجود مداحی جایگاه خاص‌تری پیدا می‌کند؟

به قول مرحوم استاد روح‌الله خالقی، دستگاه‌های ایرانی موسیقی ما نشات گرفته از تعزیه ما است و نمی‌شود اینها را با موسیقی هاوس و ترنس اجرا کرد، چون هرچیزی ارج و قرب خاص خود را دارد. اگر ترانه است باید به شکل ترانه اجرا شود و اگر نوحه است کاملا در قالب نوحه اجرا شود، مثل تئاتر که همه زیبایی‌اش به این است که رودر روی مردم اجرا شود و غیر از این جذابیتی نخواهد داشت.

اینکه در مداحی از اشعار عاشقانه استفاده می‌شود درست است؟

به هیچ وجه. ترانه جایگاه خود را دارد و مداحی هم جایگاه خود را. خیلی وقت‌ها مداحان شعرهای عاشقانه می‌خوانند که اصلا درست نیست.

مگر نه اینکه مداحی در مدح و ستایش است؟

مداحی بخش‌های مختلفی دارد. معنای لغوی آن نیز مدح و ثنا و ستایش است. مدح نیز در ردیف و آواز خوانده می‌شود، مثل دعبل خزاعی که در زمان امام رضا (ع) مدح ائمه را می‌کرد و در مصیبت‌ها روضه خوانی می‌کرد و نثر می‌گفت.

فرق روضه‌خوانی‌ها با مداحی چیست؟

کلام می‌تواند یکی از تفاوت‌های بارز آن باشد. در روضه‌خوانی کلام به صورت نثر است و وزن و قافیه ندارد. موزون و مقفا نیست و بیشتر حالت نثر بیان می‌شود و احوالات و حالات واقعه را بیان می‌کند و در آن داستان و اشعاری در ردیف آوازی که بیشتر در دستگاه‌های همایون و شوشتری که بیانگر غم و اندوه است اجرا می‌شود، اما مداحی بیشتر به رجزخوانی و ستایش می‌پردازد و اکثرا در دستگاه چهارگاه اجرا می‌شود که بیشتر تعزیه خوان‌ها از آن استفاده می‌کنند.

آیا استفاده از آواز و ردیف در مداحی الزامی است؟

بله. اساسا مداحی بر پایه ردیف‌های آوازی است. طبق قاعده، تعزیه و مدیحه سرایی بر این پایه‌ها بنا شده، اما بعضی‌ها از فرصت استفاده کرده و آنها را ریتم دار می‌کنند. جالب اینکه از شعر عاشقانه هم استفاده می‌کنند که جایز هم نیست.

مگر حضرت عباس(ع) چه ویژگی‌هایی داشت که از آن یاد می‌کنیم و مداحی اش را می‌کنیم؟

از شجاعت، وفاداری، مردانگی، وفای به عهد و شهامت او می‌گوییم. باید اشعار را فاخرتر انتخاب کرد که در شأن اهل بیت باشند. اخیرا فیلمی دیدم که در آن حدود‌۲‌هزار جوان سینه زن لخت شده بودند و در یک مراسم نوحه‌خوانی سینه می‌زدند. این اشتباه است. واقعا اشتباه است.

از نظر آموزش مداحی ایران در چه سطحی است؟

جاهایی هستند که مداحی را آموزش می‌دهند، ولی متاسفانه بسیاری از مداحان سررشته ای از آواز ندارند و این یک اشکال بزرگ است. کسی که می‌خواهد مداحی کند حتما باید ردیف‌های آوازی را بلد باشد. خیلی از مداحان که اکنون از آنها به نیکی یاد می‌شود، موسیقی ایرانی را می‌شناختند. مثلا ببینید استاد شجریان چقدر زیبا ربنا را اجرا کرده است. به همین دلیل خیلی‌ها در آموزش به جوان‌ها با مشکل روبه‌رو می‌شوند.

یک مداح چه چیزهای دیگری را باید بداند؟

لازم است که یک مداح حتما قرآن را خوانده باشد، بشناسد و به آن واقف باشد. این در حالی است که بعضی‌ها حتی نمی‌توانند آن را روخوانی کنند. باید احادیث و روایات را به درستی خواند و بتوانند مقتل خوانی کنند و آن را به خوبی روایت کنند نه اینکه چیزی بلد نباشند و فقط پیاز داغش را زیاد کنند.

نظرتان درباره استفاده از ابزار آلات موسیقی در مداحی که در سال‌های اخیر رواج پیدا کرده چیست؟

من به عنوان یک خواننده موسیقی، در نوحه خوانی از ابزار و آلات موسیقی غیرمعمول استفاده نمی‌کنم. همان طبل و سنج را که عرف بوده‌اند مورد استفاده قرار می‌دهم و شاید هم اصلا استفاده نکنم. من در سال ۷۷ آلبوم عاشورایی «تغمه‌های عاشورایی» را منتشر کردم که در آن به همین شکل از ابزار آلات و سازهای معمول استفاده شد. این آلبوم را بیشتر به منظور آشنایی جوانان با مداحی منتشر کرده بودیم. من به عنوان خواننده نه چیزی کم می‌کنم نه زیاد و به اصالت‌ها پایبندم. چون معتقدم این هنر از گذشتگان به ما رسیده و نباید کم و زیاد شود تا دست نخورده به آیندگانمان منتقل شود. بر این باورم که اگر از این چیزها استفاده نشود، بهتر است. مداحی در مقام اهل‌بیت ارج و قرب بالایی دارد و ما حق نداریم با کمک ادوات موسیقی مردم را جذب کنیم؛ چرا که استفاده از ابزارآلات موسیقی باعث می‌شود مقام اهل‌بیت رعایت نشود و ما نه تنها خدمتی نمی‌کنیم، بلکه ضربه بزرگی به این هنر می‌زنیم و صد سال دیگر اثری از آن باقی نخواهد ماند.

محمد عبداللهی