این رسانه همان رسانه است

درباره تغییرمفهوم بنیادی رسانه در یک دهه گذشته

در یک دهه گذشته و با رواج دستیابی اینترنت در ایران، مفهوم‌های بنیادی درباره رسانه دچار تغییر شده‌اند. به‌عنوان مثال اگر تا پیش از این روزنامه، رادیو و تلویزیون سه رسانه مستقل از یکدیگر بودند که سازوکارها و قوانین خاص خود را داشتند، اکنون می‌توان همنشینی آنها را بر روی سایت‌های خبری اینترنتی مشاهده کرد.

در ایران سال‌هاست که برای هر سه رسانه مذکور قوانینی وضع شده است اما آیا آن قوانین در گستره اینترنت هم کاربرد دارند؟ این نوشته نگاهی دارد بر این پرسش با تمرکز روی «رادیو» که قابل تعمیم برای «تلویزیون» هم هست.

● اول کاربرد بعد قانون

برخلاف مفاهیم نظری، پیچیده‌ترین پدیده‌های تکنولوژیکی ابتدا توسط مصرف‌کنندگان استفاده می‌شوند و به موازات شیوع استفاده آنها مفاهیم آنها گسترش یافته و به‌تبع آن قوانین مربوط به آنها وضع می‌شوند. در مورد «رادیو»، ابتدا استفاده از این جعبه سخنگو رواج یافت و آنگاه که نیاز افتاد قوانینی در مورد آن وضع شد. طبعا هر قانونی نیز محتاج آن است که «تعریف» کند راجع به چه چیزی باید و نباید را وضع می‌کند. تعریف رادیو نیز روشن می‌نمود، سیستمی که توسط آن با استفاده از امواج، اصوات از یک یا چند فرستنده، به انبوهی از گیرندگان فرستاده می‌شود اما چند دهه پیش، از نظر قانونگذاران اینها اهمیت چندانی نداشت و آنچه محل مناقشه بود، مباحثی از این قبیل بود:

آیا یک کشور می‌تواند اتباع کشورهای دیگر را در خاک خودشان تحت پوشش رادیویی بگیرد (و از آن مهم‌تر: بر علیه منافع ملی یا حکومت آن کشور برنامه پخش کند؟) آیا اشخاص می‌توانند به‌طور شخصی اقدام به تاسیس رادیو کنند؟

اقتدار رادیو، در جریان جنگ جهانی دوم روشن شد. لایه‌هایی از جو زمین برای امواج رادیویی حامل اصوات، حالت آینه‌ای داشته و در نتیجه به راحتی می‌توان گستره وسیعی از ساکنان کره خاکی را تحت پوشش یک شبکه رادیویی قرار داد. بر این اساس و تقریبا بدون هیچ ضابطه‌ای این رسانه در جنگ جهانی دوم به آتشبارهای تبلیغی حریفان مبدل شد.

● در میانه ولی سختگیرانه

پس از جنگ جهانی دوم و به خصوص با شروع جنگ سرد دوباره قوانین مربوط به رادیو مورد توجه قرار گرفتند. در برخی کشورها (عمدتا غربی) با این رسانه آسان‌گیرانه برخورد شد و این آسان‌گیری قانونی با آسانی تاسیس ایستگاه‌های پخش رادیویی دست به دست هم داد و شبکه‌های خصوصی فراوانی را سبب شد.

در اردوگاه شرق اما خبرهای دیگری بود. مثلا در شوروی، نه‌تنها تاسیس رادیوی شخصی اکیدا ممنوع بود، بلکه حتی در دوره‌ای، دستگاه‌های رادیو به‌صورت تک‌موج (از پیش تنظیم شده!) ساخته و گوش دادن به امواج بیگانه هم جرم محسوب می‌شد!

در ایران هیچ‌گاه، وضع بدین‌گونه نبود. نه رادیویی تک‌موج ساخته شد و نه هیچ‌گاه کسی صرفا به‌خاطر گوش دادن به امواج بیگانه مجرم شناخته شد. از طرف دیگر هیچ‌گاه نیز حکومت‌ها، چه قبل و بعد انقلاب اسلامی سال ۵۷، به ایجاد ایستگاه‌های خصوصی روی خوش نشان داده نشد. طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز، ایجاد و اداره پایگاه‌های رادیویی و تلویزیونی منحصر به سازمان «صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران» است. این قانون هرچند که همیشه - و به خصوص طی سالیان اخیر که به مدد ماهواره‌ها، ایجاد شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی بسیار آسان شده است- مورد اعتراض بوده اما همواره با شدت هرچه تمام‌تر اجرا می‌شده است. سختگیری در این خصوص تا آنجا پیش رفت که سال‌ها پیش حتی یک سیستم مداربسته در دانشگاه تهران با ارائه چند فایل صوتی در وب‌سایت خبرگزاری دانشجویان ایران (که هر دو دولتی نیز محسوب می‌شوند)، دخالت در کار صداوسیما تلقی شده و جمع‌آوری شدند.

● اینترنت، دنیایی دیگر

با رواج اینترنت و امکانات رسانه‌ای فراوانی که فضای سایبر در اختیار همگان قرار داده است، قوانینی از این دست به چالش جدیدی گرفته شده‌اند چه آنکه نه فقط در روند ساخت و پخش برنامه‌ها و نیز هویت پخش‌کنندگان تحولات بزرگی روی داده که حتی خود تعریف «رادیو» نیز محتاج بررسی مجدد شده است. برای پرداخت بهتر به مورد دوم بررسی یک مثال ساده مفید می‌نمایاند. توضیح آنکه در تمامی طول این مثال بحث بر سر محتوای رادیو و نه محتوای برنامه‌هاست (یعنی فرض بر این است که تمام اصوات و نواهای پخش‌شونده از لحاظ فرم و محتوا با قوانین ما هیچ تعارضی نداشته باشند).

فرض کنیم یک نفر روی نوار کاست صدای خود را ضبط کرده و آن را در اختیار دوستان خود قرار دهد. طبیعتا از این عمل مفهوم رادیو بر نمی‌آید. این شخص می‌تواند علاوه بر صدای خود، مقداری موسیقی و حتی یک بخش برای خواندن خبر نیز به برنامه صوتی خود بیفزاید در حالی که همچنان به مفهوم رادیو نزدیک نشده است. حال آیا اگر همین فرد از اینترنت برای این کار استفاده کند آیا می‌توان او را متهم(!) به تاسیس رادیوی خصوصی کرد؟ آیا اگر دوستان این فرد، عادت کنند که فایل‌های صوتی او را دانلود کنند و در همان حال یا در زمان مناسب روی دستگاه‌های خود (آی‌پاد، ام‌پی‌تری‌پلیر و...) آن را گوش کنند آیا آنها شنوندگان یک رادیوی خصوصی‌اند؟

‌● قوانین ناکافی و آگاهی

بعید به ‌نظر می‌رسد قانونگذار (مجلس شورای اسلامی) بتواند چنین فرآیندی را «رادیو» بنامد (هرچند که فعلا همه اصرار دارند به آن رادیو بگویند) و دیر یا زود باید به چنین مواردی به صورت واضح و جداگانه پرداخته شود. حتی اگر قانونگذار همچنان اصرار بر ممنوعیت هر گونه فعالیت رادیویی و تلویزیونی به‌طور خصوصی داشته باشد، باید تعاریف این دو رسانه را کاملا مشخص کند. مثلا مشخص نماید که آیا منظور از «رادیو» پخش «امواج» است یا «اصوات»؟ یا نحوه ارسال به صورت «آنالوگ» و «دیجیتال» از نظر ایشان تفاوتی را در ماهیت آن چیزی که آن را رادیو می‌نامند، ایجاد می‌کند؟ یا ارتباط مستقیم (یا به زبان کامپیوتر: آنلاین) و غیرمستقیم (آفلاین)؛ پخش یک برنامه صوتی را به محدوده رادیو نزدیک می‌کند یا خیر؟

سوالاتی که پرداختن صحیح به آنها، علاوه بر داشتن سواد حقوقی، احتیاج به داشتن آگاهی تکنولوژیکی هم دارد اما به هر حال رشد حیرت‌انگیز این رسانه‌های کوچک روی اینترنت لازم می‌دارد که هرچه سریع‌تر قوانین جدیدی در این خصوص وضع شوند.

محمود فرجامی