سلامی دوباره به جام جهانی

جام جهانی ۲۰۰۶ که با کمک مالی وسیع شرکت‌های چندملیتی آدیداس و نایک و همچنین درآمد برآمده از پخش تلویزیونی و تبلیغاتی برگزار می‌شود، به‌نظر نمی‌رسد از نقطه‌نظر اقتصادی بتواند انتظارات میزبان را برآورده کند.

● اندیشه جهانی شدن پس از جنگ دوم جهانی

هجدهمین دوره جام جهانی فوتبال در شرایطی آغاز می‌شود که جهان نه تنها در قیاس با سال آغازین دهه ۳۰ میلادی، نخستین دوره‌ای که اروگوئه به‌عنوان میزبان به قهرمانی دست یافت زیر و رو شده است بلکه با آنچه که در سال ۱۹۹۸ هنگام قهرمانی فرانسه دیدیم نیز اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دنیا به‌گونه‌ای دیگر جلوه می‌کند.

جام‌ جهانی در ۳ دوره قبل از جنگ دوم جهانی با معنائی که در واژه جهان نهفته است، فاصله زیادی داشت. مسافرت از قاره‌ای به قاره دیگر، چگونگی انتقال اخبار و اطلاعات و در نهایت تعدد و تنوع مسابقات حکایتی است که با توجه به پیشرفت‌های کنونی شگفت‌انگیز و گاه خنده‌دار می‌نماید.

هنگامی‌که ژول ریمه فرانسوی اندیشه جهانی شدن فوتبال را در سر می‌پرورانید بدون تردید با امکانات و توانائی‌های نیمه اول قرن بیستم، اگر ناشدنی نبود بدون تردید علامت سؤال بزرگی را مقابل دیدگان طرفداران مشتاق فوتبال برپا می‌کرد.

اندیشه جهانی شدن و گسترش ورزشی به‌نام فوتبال که بتواند هر ۴ سال یک بار هر آنچه که در گوشه و کنار کره خاکی می‌گذرد را زیر نگین خود درآورد، با آغاز جنگ ویرانگر دوم جهانی و بدبختی‌ها و رنج‌هائی که نازیسم، فاشیسم و دیومنشی گروهی دیوانه بر دنیا تحمیل کرد به‌گونه‌ای موقت به فراموشی سپرده شد تا اینکه وسوسه دل‌نواز دوباره ساختن و دوباره شخصیت انسانی یافتن به کارآمد و در سال ۱۹۵۰ در قاره‌ای با فاصله زیاد از کانون آتش و جنگ، در آمریکای‌جنوبی در سرزمین قهوه، سامبو دوباره غوغای فوتبال از سر گرفته شد.

با قهرمانی اروگوئه که در ورزشگاه سرشار از جمعیت ماراکائو و مقابل برزیل به‌دست آمد دفتر چهارمین دوره جام جهانی بسته شد اما خود آغازی بود برای برآورده شدن آرزوی ژول ریمه و میلیون‌ها مشتاق دیگر یعنی جهانی شدن فوتبال.

● سر برآوردن از خاکسترهای خاک

دوره پنجم به‌گونه‌ای طعنه و طرفه زمان بود. میزبانی سوئیس به‌عنوان یک کشور بی‌طرف در جنگ و قهرمانی آلمان، کشوری که از ویرانه‌های جنگ برآمده از خاک خود سربرآورده بود از یک سو و پیشرفت کمی و کیفی فوتبال از طرف دیگر، دست به دست هم داد تا با وجود پیامدهای منفی و دهشت‌بار جنگ مفهوم سرخوش و اتصال جهان از یک سو به‌سوی دیگر برای مردم دست کم بخش عمده‌ای که با امکانات آن روزگار از وجود آن باخبر می‌شدند فراهم شود. سال‌های میانی دهه ۵۰ میلادی سال‌های ظهور فوتبال شرق اروپا و به‌ویژه مجارستان بود تا همراه با فوتبال جهان آلمان، برزیل، فرانسه و سوئد به‌عنوان میزبان جام جهانی ۵۸ میلادی به‌عنوان رویدادی تأثیرگذار در سطح دنیا برپا شود.

قهرمانی برزیل ظهور ستاره‌های بزرگ و در رأس آنها پله، کوپا، زیلر، فونتن و ... درخشش فرانسه، حضور مجارستان، انگلستان، آلمان، نایب قهرمانی سوئد - بالاترین مقامی که تاکنون به‌دست آورده است - از جمله دستاوردهای جام جهانی ۵۸ بود که نقطه‌عطفی در رهگذار تاریخ جام جهانی به حساب می‌آید.

● جام ۱۹۶۶، آغاز یک دوره تازه

جام جهانی در راه تصمیم و گسترش مفهوم خود گام برمی‌داشت اما تکنولوژی ارتباطی در دهه ۶۰ میلادی هنوز به آن درجه از پیشرفت نرسیده بود تا امکان رویاروئی تمام کره‌ زمین با رویداد بزرگی چون مسابقات فوتبال فراهم شود.

جام جهانی ۱۹۶۲ در پرو و قهرمانی دوم برزیل به اندازه برگزاری هشتمین دوره در انگلستان با سر و صدا و گسترش وسیع اخبار آن در سراسر جهان روبه‌رو نشد. در جام جهانی ۱۹۶۶ انگلستان که قدرت‌های بزرگ دنیا، برزیل، انگلستان، آلمان، ایتالیا، پرتغال در کنار اروپای کمونیست، شوروی، چکسلواکی و یوگسلاوی حضور داشتند؛ فوتبال از منظر کمی و کیفی، مرحله‌ای تازه و اساسی را پشت سر نهاد.

پخش گسترده و زنده تلویزیونی، انعکاس وسیع و متنوع اخبار و رویدادهای جام جهانی ۶۶ در کنار بازی‌های زیبا و گاه افسانه‌ای و بازیکنانی بزرگ، جام جهانی ۶۶ را به نقطه عطفی در تاریخ این مسابقات تبدیل کرد. برزیل با ستاره‌های بزرگش، پله، نوستائو و ... آلمان بازیکن باوئر، ایتالیا، پرتغال و همچنین درخشش به یاد ماندنی کره‌شمالی یا طوفان سرخ و سرانجام فینالی که هنوز با کمک داور آن بهرام اف فراموش‌ ناشدنی است و نخستین قهرمانی انگلستان ... همه و همه از یادهای ماندگار جام جهانی ۶۶ به حساب می‌آیند.

● نخستین پخش مستقیم در ایران

جام جهانی ۱۹۷۰ برای نخستین بار در بخش وسیعی از دنیا از جمله آسیا و ایران به‌طور زنده پخش شد. دیدار پایانی این جام میان برزیل و ایتالیا که با نتیجه ۳ بر یک به سود پله و یارانش تمام شد و کارلوس آلبرتو که جام قهرمانی جام ژول ریمه را بالای سر خود به پرواز درآورد و برزیل برای همیشه آن را به خانه برد، در سال ۱۳۴۹ و در ایران - دست کم در تهران - به‌طور مستقیم پخش شد تا نگارنده به‌عنوان نخستین تماشای فینال جام جهانی آن را در یاد داشته باشد.

● حضور سرمایه و تبلیغات

از دهه ۷۰ میلادی فوتبال و به تبع آن جام جهانی وارد مرحله تازه‌ای شد. جام جهانی ۷۴ آلمان آغاز حضور سرمایه، تبلیغات و بهره بردن قدرت‌های اقتصادی و سیاسی از فوتبال بود و به دنبال آن جام جهانی ۱۹۷۸ فرصتی فراهم آورد تا دیکتاتوری و نشانه‌هائی از روحیه فاشیستی فوتبال را در اختیار بگیرد. قهرمانی آرژانتین در خانه و جامی که پاسارلا مقابل چشم‌های سردمداران رژیم نظامی حاکم بر کشور میزبان بالای سر بود، در حافظه تاریخ به‌عنوان سوءاستفاده از ورزش و به‌طور خاص فوتبال برای جا انداختن تفکرات غیردمکراتیک در راه کنترل اراده مردم ماندگار شد تا همگان دریابند تنها هیتلر و موسولیتی نبودند که ورزش را دستاویزی برای راهبری اهداف سیاسی قرار داده بودند.

اگرچه جام جهانی ۱۹۷۸ برای نظامیان حاکم آرژانتین آخرین سرخوشی آنها بود اما مانع از آن نشد تا راه بهره‌برداری سیاسی از فوتبال مسدود شود، چرا که از دهه ۸۰ به بعد از جام جهانی ۸۲ اسپانیا گرفته تا ۸۶ مکزیک و ۹۰ ایتالیا گام به گام و با توجه به پیشرفت‌های روز به روز ارتباطی، فوتبال و نماد ماندگار آن و جام جهانی، به‌عنوان ابزار و شیوه‌ای جهان‌شمول در راه برتری‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی مورد بهره‌برداری قرار گرفت و در این رهگذر سرمایه به‌عنوان عامل لازم در کنار قدرت سیاسی، کفایت برتری فوتبال را بر دیگر رویدادهای جهانی ورزشی و غیرورزشی اعلام و تضمین کرد.

● شکل نمایشی فوتبال

از آغاز دهه ۹۰ میلادی جام جهانی فوتبال شکل و شمایل نمایش گونه‌ای به خود گرفت و دیگر به‌عنوان یک رشته مشخص ورزشی شناخته نشد. در این رهگذر جام جهانی ۹۴ آمریکا و ۹۸ فرانسه از منظر گسترش سرمایه، تبلیغات، حضور و استقبال مردم، نماد و نشانه‌های تازه‌ای از خود برجای نهادند. آمریکا که روزگاری فوتبال به معنای آنچه که اینک در دنیا ازی می‌شود وجود نداشت را نمی‌شناخت در جام جهانی ۹۴ بیشترین حضور تماشاگر را در تمام دوره‌ها به خود اختصاص داده و برای فرانسه هم که از جام جهانی ۸۶ از چنین رقابت‌هائی به دور مانده بود و از منظر اقتصادی نیز به بن‌بست رسیده بود برگزاری جام جهانی ۹۸ راهکار و چاره‌ای بود تا همه چیز در این کشور زیر و رو شود.

● دشواری‌های آلمان برای رسیدن به اهداف پیش‌بینی شده

هزاره سوم برای خود حکایت دیگری دارد در زمانه‌ای که با فشار اندک بر روی یک تکه کوچک، زیر و روی دنیا نمایان می‌شود، فوتبال بیش از همیشه به مایه و عامل سلطه‌جوئی‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی تبدیل شده است.

ژاپن و کره‌جنوبی به‌عنوان دو کشور بزرگ و سرمایه‌دار آسیا با برگزاری جام جهانی ۲۰۰۲ برتری‌های خود را به رخ جهان کشیدند تا همگان دریابند در کنار صنعت اتومبیل، کامپیوتر، لوازم خانگی ریز و درشت، چشم بادامی‌ها از توانائی بالا و هنر شناخت، فرصت‌های دیگر نیز برخوردار هستند. بدون تردید جام جهانی ۲۰۰۲ از منظر اقتصادی، نماد و نقطه‌عطف تازه‌ای در تاریخ جام جهانی به حساب می‌آید.

از سوی دیگر آلمان دوباره یکی شده که از آغاز دهه ۹۰ میلادی و با توجه به دگرگونی‌های سیاسی در اروپا از نظر اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و به تبع آنها نه ورزشی و به‌طور خاص فوتبال با مشکلات فراوانی روبه‌رو بوده و هست تا برگزاری جام جهانی ۲۰۰۶ که بیشتر به لطف روابط ویژه پکن باوئر با سردمداران فیفا و شخصیت‌های سیاسی و ورزشی بسیاری از کشورها به‌دست آمد در پی آن است که هزاره سوم را با ماندگاری آغاز کند. در برگزاری جام جهانی ۲۰۰۶، شرکت‌های بزرگ چندملیتی و در رأس آنها آدیداس، تلاش و سرمایه‌گذاری فراوانی کرده است و در کنار آن آلمانی‌ها که قصد داشتند و دارند از رهگذر جام جهانی و عصای جادوئی فوتبال شرایط اقتصادی و اجتماعی خود را رونق بیشتری بدهند، به‌نظر می‌رسد دست کم از نظر اقتصادی، با اهداف تعیین‌شده، فاصله زیادی داشته باشند چرا که براساس بررسی‌های انجام شده در خود آلمان به‌طور مثال از نظر ایجاد کار و کمتر شدن بیکاری، ساخت و سازهای برآمده از این رویداد جهان‌شمول ناامیدکننده خواهد بود.

به هر حال در حالی‌که جهان به سرعت برق و باد دگرگون می‌شود هجدهمین جام جهانی اگرچه از منظر تبلیغاتی و پرستیژی برای آلمان و فوتبال این کشور پربار خواهد بود به‌نظر نمی‌رسد در بعد اقتصادی و اجتماعی چندان امیدبخش و تأمین‌کننده انتظارات باشد بدون تردید اوضاع و احوال جهان در آغاز هزاره سوم بسیاری از گمانه‌زنی‌ها و انتظارات - حتی منطقی - در ارتباط با جام جهانی را درهم می‌ریزد. البته اگر آلمان به‌عنوان میزبان و دارای برخی امتیازهای آشکار و پنهان بتواند جام جهانی را فتح کند، چه‌بسا بسیاری از بدگمانی‌ها از میان برود.