رمان و ایده

وقتی از رابطه رمان با ایده حرف می زنیم, دقیقا به چه اشاره می کنیم

وقتی از رابطه رمان با ایده حرف می‌زنیم، دقیقا به چه اشاره می‌کنیم؟ بسیار گفته‌ایم و گفته‌اند که داستان فارسی از فقدان ایده رنج می‌برد، رمانی که به تفکر گره خورده باشد، کم داریم و ادبیات ما اسیر منطق بازنمایی است و حرف‌هایی از این دست. اما در ماهیت این رابطه کمتر گفته‌اند و نوشته‌اند. فقدان ایده به انحای گوناگون حس می‌شود و قلم‌های گوناگون از نسل‌ها و با نگاه‌های گوناگون مدام می‌نالند که نویسندگان ما ایده ندارند و رمان ما از تفکر تهی شده است اما اتفاقی که نمی‌افتد، تبیین ضرورت حضور ایده در ادبیات داستانی است. گشایش و پیگیری بحث در این ضرورت واجب به نظر می‌رسد.

سوال‌های بسیاری در این بین پیش کشیده می‌شود که همه محتاج جواب‌اند. بی‌شک اول از همه، مساله رابطه فلسفه و ادبیات پیش می‌آید. مگر نه اینکه تمام هم و غم فیلسوفان درگیری با مساله ایده، یا دقیق‌تر بگوییم، مساله مفهوم است، مگر نه اینکه خروارها متن از انواع و اقسام فیلسوف‌های ریز و درشت منتشر می‌شود که دغدغه‌شان درگیری با مسایلی انتزاعی از این دست است، پس ادبیات در این بین چه می‌کند و چه می‌خواهد؟ چرا رمان‌نویس باید وقتش را پای کاری بگذارد که فیلسوفان تمام وقت به انجامش اشتغال دارند؟ وقتی انواع و اقسام امکانات برای نوشتن هست، وقتی فضاهایی وجود دارد که نوشتن و بازنمایی و حتی تولیدشان فقط از عهده رمان‌نویس برمی‌آید، چرا باید به کاری روی آورد که دیگرانی هستند که انجامش می‌دهند؟ درگیر شدن با ساحت ایده رمان را انتزاعی‌تر می‌کند و شور و کنشی را که اغلب خوانندگان انتظار دارند از رمان می‌گیرد. وقتی متون فلسفی به راحتی نهایت انتزاع و مفهوم‌پردازی را فراچنگ می‌آورند، چرا نویسنده‌ای باید در آن مسیر زور بزند و اندرخم کوچه‌ای‌گیر کند که فیلسوفان مدت‌ها قبل هفت شهرش را گشته‌اند؟

دو حالت پیش رو است: یا ادبیات در این راه پا در جای پای فلسفه می‌گذارد و همان مسیر را می‌پیماید که در این صورت بی‌شک شکست خورده است و مضحک می‌نماید. رمانی‌که در آن شخصیت‌هایش حرف‌هایی بزنند که مستقیم از مقالات گرفته شده است، رمانی پر از اسم فیلسوف و نقل قول از آثار فلسفی و نقد بی‌واسطه فلان نحله فکری، چیزی جز تقلید خنک و بی‌مزه‌ای از اصل نیست و بی‌شک ارزش لحظه‌ای صرف وقت را ندارد.

اما دفاع از گره خوردن ایده و رمان، بی‌شک در جهت فوق نیست. رمان در ساحت ایده‌پردازی، نوعی «مکمل» به معنای دریدایی است، مکملی که حفره‌ای را پر می‌کند که فلسفه هرگز قادر به پر‌کردن آن نخواهد بود.

باختین این وضعیت را به خوبی در کتاب «مسایل بوتیقای داستایوفسکی» شرح داده است. فصل سوم کتاب که «ایده نزد داستایوفسکی» نام دارد، اصالت نحوه ایده‌پردازی نزد داستایوفسکی را به شکلی عالی باز می‌کند و تفاوت آن را با انتزاع فلسفی نشان می‌دهد.

خلاصه فصل سوم کتاب باختین، این است که داستایوفسکی ایده‌ها را به زندگی شخصیت‌ها گره می‌زند و در بسط هر ایده‌ای به تجربه زیسته افراد اولویت اول را می‌بخشد؛ کاری که در فلسفه هرگز رخ نمی‌دهد. ایده‌های هگل در پدیدارشناسی روح را هر کسی می‌تواند بگوید، اگر در رمانی بخواهیم مطرح‌شان کنیم در دهان هر کسی جا می‌شوند، به این دلیل که مستقل از تجربه زیسته فیلسوف تولید شده‌اند، یا حداقل نقش تجربه فردی در ساخته شدن‌شان پنهان شده است اما در آثار داستایوفسکی مسیر عکس پیموده می‌شود: ایده‌ها رابطه مستقیم با تجربه زیسته دارند و از دل زندگی روزمره سر برمی‌آورند. هنگام حرف زدن از آثار داستایوفسکی، اغلب ناخودآگاه نام شخصیت‌ها را بر زبان می‌آوریم نه نام نویسنده را. از آنچه در سر راسکولنیکوف می‌گذرد حرف می‌زنیم، نگاه پرنس میشکین به جهان را توضیح می‌دهیم، سعی می‌کنیم دلیل اعتراف استاورگین را بفهمیم و در این موارد نام داستایوفسکی را کنار می‌گذاریم و ایده را از خلال شخصیت درک می‌کنیم. چرا چنین است؟ چون داستایوفسکی توانسته است ایده را به زندگی فردی، به تجربه زیسته شخصیت‌ها مستقیما گره بزند و رابطه تفکر و تجربه را بهتر از هر فیلسوف دیگری مفهوم‌پردازی کند.

داستایوفسکی در نوسانی دایمی بین ایده و زندگی است. در رمان‌های او شخصیت‌ها مدام در حال تجربه و مفهوم‌پردازی و تجربه مجدد و مفهوم‌پردازی مجدداند، هر یک تجربه‌شان را به نحوی که ازشان برمی‌آید، صراحت مفهومی می‌بخشند و به محض ظهور تجربه بعدی نظریه خود را ویران می‌کنند و به شکل دیگری از تولید مفهوم روی می‌آورند، تا در نهایت این روند منجر به تلاشی و فروپاشی‌شان می‌شود. صراحتا باید گفت عذاب فکر کردن در هیچ نقطه‌ای از تاریخ بشر به اندازه رمان‌های داستایوفسکی به تصویر کشیده نشده است و همین تصویر است که فلسفه هماره از ترسیم آن عاجز مانده است.