شاهیک قاین قناتی با ۲۵۰۰سال قدمت

شاهیک قاین نام قناتی است در ورودی شهر قاین و با ۲۵۰۰ سال قدمت, در ۲۳ متری زیرزمین, با ۱۲۰۰ متر طول و خروجی آب صد لیتر بر ثانیه که هیچگاه تاکنون خشک نشده است

شاهیک قاین نام قناتی است در ورودی شهر قاین و با ۲۵۰۰ سال قدمت، در ۲۳ متری زیرزمین، با ۱۲۰۰ متر طول و خروجی آب صد لیتر بر ثانیه که هیچگاه تاکنون خشک نشده است.

قنات یکی از مظاهر هوش و خلاقیت و تلاش و کوشش اجداد ما ایرانیان است. ۳ هزار سال پیش هنگامی که پدرانمان برای کشف معادن و کندن کوه‌ها به سفره‌های آب دست یافتند، برای هدایت و انتقال و استفاده از آن سازه‌هایی را ساختند و حفر کردند که به قنات معروف شدند.

خراسان جنوبی به لحاظ تعداد قنات‌ها در کشور رتبه پنجم را دارد و البته در میان این قنات‌ها، قناتی وجود دارد که در نوع خود بی نظیر است. قنات شاهیک قاین که آب آن در فصول مختلف سال قابل تنظیم است.

قناتی با ۲۵۰۰ سال قدمت، در ورودی شهر قاین در ۲۳ متری زیرزمین، با ۱۲۰۰ متر طول و خروجی آب صد لیتر بر ثانیه که هیچگاه تاکنون خشک نشده است.

ویژگی منحصر به فرد این قنات، خلاقیت به کار رفته در آن است. سازندگان آن را به نحوی ساخته و حفر کرده و سیستمی را در آن تعبیه کرده‌اند که آب آن در فصول مختلف سال قابل تنظیم است.

هر چند رفتن به داخل این قنات سخت و تا حدودی همراه با خطر است اما اگر نگران خطر آن هستید با ما همراه شوید تا ساختمان داخلی آن و راز قابل تنظیم بودن آب آن را از زبان افراد محلی بشنویم و ببینیم.

● شگفتی‌های قنات شاهیک

آب این قنات بسیار شیرین و گوارا است. شاهک ۱۲۰۰متر درازا داشته و عمق مادر چاه آن در دامنه‌ قلعه‌ کوه به ۳۰ متر می‌رسد. آبدهی آن به نسبت زیاد و بعضی سال‌ها تا ۱۰۰ لیتر بر ثانیه است. هیچ گاه نخشکیده، حتی در خشکسالی ۱۳۲۰ آبدهی آن از ۵ لیتر در ثانیه کمتر نشد. در بالا دست مادرچاه دو بند احداث شده و در این بندها چاه‌های ترزیقی قرار داشته که به هنگام سیلاب‌های تند، بخش اعظم آن در چاهها نفوذ کرده و در تغذیه سفره زیر زمینی و افزایش آبدهی قنات تاثیر بسزایی دارند.

شاهیک اولیه قبل از حمله مغول دایر و نقش بسزایی در تامین آب مورد نیاز سپاهیان قلعه اسماعیلیه داشـته. برخی معتقدند کانالی از قلعه کوه تا قنات بوده و از این راه آب به سپاهیان قلعه می‌رسیده. با حمله هولاکو این قنات تخریب شد که آثار آن هنوز در محل فعلی موجود است. پس از این تاریخ قنات فعلی احداث شد.

ابتکارات بکار رفته در قنات شاهیک منحصر به فرد است. مهمترین عیب قنات‌ها آن است که آب در فصول عدم نیاز خارج می‌شود. ابتکارات قنات شاهیک این عیب را مرتفع نموده است.

قفل‌هایی با نام قفل پایین، قفل وسط و قفل بالا در نزدیکی مادرچاه تعبیه شده و فاصله‌ی بین هر کدام از قفلها حدود یک متر است. جنس قفل‌ها از سنگ و ساروج بوده که بهنگام عدم نیاز توسط چوبهایی مسدود می‌شود. برای بازکردن قفلها به دو نفر غواض نیاز است تا از درون و بیرون مخزن، آن را خارج کنند. تا چند سال قبل، بستن و بازکردن قفلها وظیفه دشتبان بود و برای هر بار بستن یا باز کردن، یک ساعت آب قنات یا معادل پول آن از طرف شرکا به وی داده می‌شد.

زمان بستن قفلها در زمستان از اول دی تا ۲۰بهمن است، که در این مدت آبی به میزان ۲۵۹ هزار و ۲۰۰متر مکعب ذخیره می‌شود. جهت ذخیره این مقدار آب در بالادست مادرچاه، چهار کانال حفر شده که عبارتند از تونل (نوبر) قلعه‌کوه، تونل لاخ، تونل دره بند شاهیک و تونل پوزه اول.

دبی قنات بین ۴۰ تا ۶۰ لیتر در ثانیه طی فصول مختلف در نوسان است. مجموع آبدهی قنات بر مبنای ۶۰ لیتر در ثاینه، معادل ۱۹۸۲۱۶۰متر مکعب است.

قنات شاهیک دارای آبنامه‌ای بوده و سهم هر کدام از شرکا در دفتری ویژه ثبت و مشخص شده و تقسیم آب قنات سالی یکبار انجام می‌شود که در اصطلاح محلی به بیجه معروف است. تولیت و نگهداری آن با فرد معینی می‌باشد. مدار گردش آب این قنات ۱۵شبانه روز و هر شبانه روز ۶۲سهم می‌باشد. کل میزان سهام ۹۳۰ سهم که ۵/۲۲۲سهم (بل)آن اوقافیست. کوچکترین واحد تقسیم آب سرگ معادل ۵۷/۳دقیقه است.

هر شبانه‌روز بنام یک سالار است که با بقیه شرکا سهم هر یک در آبنامه ثبت شده. برای شروع مجدد تقسیم آب در هر سال، نام ۱۵ سالار بر روی تکه کاغذی نوشته و با قرعه‌کشی نام سالار مشخص می شود.

هر یک از تشکیلات، سهیم در نظام بهره‌برداری شاهیک، سهم معینی از تولیدات را می‌برند. از جمله برزگرها که در هر شبانه‌روز ۳ تا ۴ برزگری که با سالار کار می‌کردند، در محصول جو و گندم مناصفه و زعفران یک سوم سهم می بردند.