سیاست های مدیریت ریسک در بخش کشاورزی ـ بخش چهارم

بیمه ی درآمدی پوشش همزمان عوامل تأثیرگذار برقیمت وعملکرد ـ مزایا ومعایب بیمه ی گروهی ـ بیمه عوامل تولید دردستورکارصندوق

▪ خبرنگار:

به ‌باور برخی از اساتید اقتصاد کشاورزی، با توجه به شرایط کنونی کشاورزی کشور، بهتر است که از«بیمه درآمدی» استفاده شود، نظر شما در این باره چیست؟

ـ دکتر جوادیان:

بیمه‌ی درآمدی، از پیشرفته‌ترین سیستم‌های بیمه‌ای دنیاست، چراکه درآمد به‌عنوان آخرین حلقه‌ی تولید، تمام عوامل تاثیرگذاربرقیمت وعملکرد محصول را تحت پوشش قرارمی‌دهد. برای نمونه درکشورهای پیشرفته‌ای همانند کانادا درحدود ۹۰-۸۰ درصد پوشش بیمه‌ای، بیمه درآمدی‌ست. این روش بیمه‌ای، درکشورهای همسایه، ازجمله هندوستان از سال۲۰۰۲ به بعد رواج پیدا کرده است. درکشورما نیزازچند سال پیش، مطالعاتی درزمینه‌ی استفاده از بیمه‌ی درآمدی توسط دانشگاه‌ها انجام شد. این روش بیمه‌ای پس از امکان سنجی در قالب مطالعات، به‌ شیوه‌ی آزمایشی برروی یک محصول به مرحله‌ی اجرا درآمد. امید است درسال‌های آتی این روش درکشورتوسعه یابد.

«بیمه‌ی تضمین تولید» نیزدرمقایسه با «بیمه‌ی عملکرد محصولات» ازسازوکار پیشرفته‌تری برخوردار است، در روش بیمه‌ی تضمین تولید، سطحی ازتولید در یک منطقه گارانتی می‌شود، بنابراین تمام خطراتی که تاثیرگذاربرافت تولید تا سقف مورد نظر تحت پوشش بیمه قرار می‌گیرند.

برای نمونه اگرمیانگین تولید ۱۰ ساله‌ی گندم درمنطقه‌ای، ۴ تن درهکتار باشد، تمام محصول گندم تولیدی این منطقه تا این میزان تحت پوشش بیمه قرار می‌گیرند. درنتیجه اگربه هردلیلی، تولید محصول منطقه از این میانگین کم‌تر شد، مابه‌تفاوت این سقف تولید به‌عنوان غرامت به کشاورزان پرداخت می‌شود. درسال گذشته بیمه‌ی تضمین تولید گندم دیم به‌شکل آزمایشی دراستان کرمانشاه اجرا شد.

باید به این نکته توجه شود که تنها تفاوت بیمه‌ی درآمد با بیمه‌ی تضمین تولید این است که دربیمه‌ی تضمین تولید نوسانات قیمتی تحت پوشش صندوق بیمه‌ی کشاورزی‌ قرارنمی‌گیرد. به‌عبارت دیگر هرآن‌چه سقف تولید را تحت تاثیر قرار می‌دهد به ‌وسیله‌ی بیمه جبران خواهد شد، که تحت‌عنوان «بیمه‌ی تمام خطر» معرفی می‌شود. این بیمه تمام ریسک‌ها اعم ازعوامل قهری، غیرقهری، آفات و بیماری‌ها را نیز تحت پوشش قرار می‌دهد. اما تعهدی در قبال نوسانات قیمتی ندارد.

▪ خبرنگار:

آیا مخاطرات اخلاقی در بیمه‌ی درآمدی نیز همانند سایر شیوه‌های بیمه‌ای است؟

ـ دکتر جوادیان:

مخاطرات اخلاقی به معنای تغییر رفتار کشاورز پس از خرید بیمه‌نامه است، به بیان دیگر کشاورز به‌ویژه در بیمه‌های انفرادی ازمحصول خود نگهداری نکرده و عملیات‌ کشاورزی مناسب را درارتباط با نگهداری محصول انجام نمی‌دهد زیرا مطمئن است که بیمه خسارات وارده بر محصولش را جبران می‌کند.

لازم به توضیح است که مخاطرات اخلاقی دربیمه‌ی درآمدی به‌شدت کاهش می‌یابد، چراکه مهم‌ترین اصل موجود در روش‌های جدید بیمه‌ا‌ی، داشتن آمار و اطلاعات واقعی و درست است. درمنطقه‌ای که تحت پوشش بیمه قرار دارد اگر حادثه‌ای رخ دهد، تاثیر یکسانی برتمام تولیدکنندگان این منطقه خواهد داشت. درحالی‌که با استفاده از بیمه‌ی عملکرد محصول، تنها می‌توان ریسک‌های خاص موثر برعملکرد محصول را تحت پوشش قرار داد، اما ریسک‌های قیمتی نادیده گرفته می‌شوند. این درحالی‌ست که با استفاده از بیمه‌ی درآمد، می‌توان تمام ریسک‌های مربوط به قیمت و عملکرد محصول را تحت پوشش قرارداد.

تولیدات کشاورزی باید به‌همراه تمام عوامل موثر در تولید محصولات تحت پوشش بیمه‌ای قرارگیرند. دراین‌باره می توان به بیمه‌ی ماشین آلات و ادوات کشاورزی، بیمه‌ی سازه‌ها، بیمه‌ی کانال‌های انتقال آب و آبیاری تحت فشار اشاره کرد.

درحال حاضر تمام موارد نام‌برده دردستورکار صندوق بیمه قراردارند تا پس از اصلاح قانون استفاده از بیمه‌ی عوامل تولید، بتوان آن‌را به عنوان یک سبد تکمیلی درکنارسایر سیاست‌ها درنظر گرفت.

همان‌طورکه پیش از نیزاشاره شد، در نظام بیمه‌ای فردی، ریسک و خسارت‌ هریک ازبیمه گزاران و واحدهای تحت پوشش را باید اندازه‌گیری کنیم. مناطق مختلف کشور دارای شرایط مشخصی هستند، بنابراین دلیلی وجود ندارد که برای هربیمه‌گزار، نسخه‌ای جداگانه تجویز شود. درحال حاضردرکشورما در حدود یک میلیون و هشتصد و هفتاد هزار بیمه‌گزار، تحت پوشش بیمه قراردارند؛ بنابراین اگر بخواهیم برای هر یک از این افراد نرخ بیمه و فرمول خسارت ویژه‌ای داشته باشیم، این اقدام بسیار دشوار خواهد بود.

▪ خبرنگار:

در این‌جا با این پرسش مواجه می‌شویم که، در بیمه‌های گروهی چه تفاوت میان کسانی ‌که مدیریت بالاتری دارند با افرادی که مدیریت پائین‌تری دارند، وجود دارد؟

ـ دکتر جوادیان:

کسانی ‌که مدیریت بالاتری را اعمال می‌کنند به‌طورمعمول مشمول خسارت نمی‌شوند. همان‌طورکه پیش از این نیزمطرح شد باید درگام اول بیمه‌های گروهی، کشاورزان پرریسک، متوسط ریسک و کم ریسک تفکیک، سپس نحوه‌ی پرداخت خسارات آن‌ها توسط بیمه‌گر مشخص می‌شود. بنابراین می‌توان درسال‌های آینده منطقه‌بندی و گروه‌بندی را به‌گونه‌ای انجام داد تا کشاورزان پرریسک دریک گروه و کشاورزان کم ریسک نیز درگروه دیگری قرار گیرند.درحال حاضربه ‌دلیل استفاده از سیستم‌ بیمه‌ی فردی، امکان انجام چنین گزینشی میان بیمه‌گزاران وجود ندارد.

بیمه‌های منطقه‌ای، مانند کلاسی است که تمام افراد آن براساس یک معیار و استاندارد واحدی با یکدیگرمقایسه می‌شوند. به‌همین دلیل است که تبدیل بیمه‌ی فردی به بیمه‌ی گروهی یا منطقه‌ای ازجمله سیاست‌های استراتژیکی اتخاذ شده دردنیاست. به‌کارگیری این سیستم‌های بیمه‌ای دو دستاورد بسیارمهم دارد:

۱) هزینه‌های بیمه‌ای (عملیاتی، اجرایی و خسارت‌) در مقیاس کل به‌شدت کاهش می‌یابد.

۲) مخاطرات اخلاقی کاهش می‌یابد، چراکه اکثربیمه‌گزاران با انتقال اطلاعات نامتقارن به بیمه‌گران باعث پیدایی مشکلاتی دربخش کشاورزی می‌شوند. لازم به‌توضیح است، استفاده ازاین شیوه‌ی بیمه‌ای امکان بهره‌گیری از بخش خصوصی را نیز فراهم می‌کند.

هنگامی‌که سازوکاربیمه‌ای تعریف شده‌ای داشته باشیم و نوسانات ریسکی نیز بالا نباشد، درنتیجه بیمه‌های خصوصی رغبت بیشتری برای ورود به این سیستم خواهند داشت.

ازجمله معروف‌ترین سبک‌های بیمه‌ای که می‌توان آن‌را در حوزه‌ی بیمه‌ی منطقه‌ای تعریف کرد، اصطلاح «ارزیابی خسارت‌ براساس شاخص‌های منطقه‌ای» است. این شاخص ممکن است مواردی چون تنش‌های خشک‌سالی، تگرگ، توفان و .... را دربرگیرد که مبنای نرخ‌گذاری‌های بیمه‌ای و ارزیابی خسارت در پرداخت غرامت‌ها می‌باشد. البته باید به‌این‌ نکته توجه داشت که نرخ گذاری ریسک‌های تحت پوشش بیمه، براساس شاخص منطقه‌ای برای پرداخت خسارت باشد. درواقع نرخ‌گذاری و نظام ارزیابی خسارت و پرداخت غرامت در قالب یک حوزه به شیوه‌ای یکسان اندازه‌گیری می‌شود تا برای هربیمه‌گزار به شکل انتزاعی نسخه‌ای‌ تحت‌عنوان نرخ‌گذاری و برآورد خسارت درنظر گرفته شود. بنابراین با تعریف و ارائه‌ی حدود و مرزبندی مناطق می‌توان نظام بیمه‌ای مناسب‌تری مانند جامعه‌ی نرمال (جامعه‌ای که باید از حداقل استاندارد برخوردار باشد) را تعریف کرد. لازم به‌توضیح است درجامعه‌ی نرمال اکثریت اعضای آن در بخش وسط منحنی قرار می‌گیرند و درصد محدودی که شرایط آن‌ها از اکثریت جامعه‌ی نرمال، ضعیف‌تراست درکناره‌های منحنی قرارمی‌گیرند. این موضوع ازجمله ضعف‌های نظام بیمه‌ای گروهی یا انبوهی است؛ اما همان‌طورکه پیش از این نیز مطرح شد نظام بیمه‌ای گروهی هزینه‌های عملیاتی و اجرایی را کاسته و از سوی دیگر مخاطرات اخلاقی را به شدت کاهش می‌دهد. البته باید توجه داشت که تمام نظام‌های بیمه‌ای مطرح شده، نیازبه اطلاعات کامل و صحیح دارند. به‌طورمعمول درکشورهایی همانند کشورما، کمبود و خلاء اطلاعاتی موجود اجرای چنین بیمه‌هایی را با مشکل مواجه می‌کند چرا که شریان حیاتی نظام‌های بیمه‌ای جدید، به میزان دسترسی به اطلاعات صحیح و جامع بستگی دارد؛ نبود اطلاعات دربخش‌های مختلف کشاورزی اثرمنفی زیادی براندازه‌گیری میزان خسارت‌ واقعی می‌گذارد، از سوی دیگراستفاده ازنظام ‌ بیمه‌ی‌ فردی دراین بخش مشکلاتی بسیاری هم‌چون اخلال میان منابع و مصارف بیمه‌ی کشاورزی را به‌همراه خواهد داشت و از سویی نظام نرخ گذاری را مشکل ‌تر می‌کند.

بررسی‌ها نشان می‌دهد، که کشورهای دیگر این مشکل را با استفاده از سیستم‌ عکس‌های ماهواره‌ای تا حد زیادی حل کرده اند.

صندوق بیمه به‌منظور دست‌یابی به اطلاعات بیشتر و بهره‌گیری از تکنولوژی‌های موجود دنیا سیاست‌هایی را در دست اقدام دارد، با توجه به این که اتخاذ هرسیاست و راهکاری نیاز به بررسی و مطالعات بیشتردارد، صندوق نیز درحوزه‌ی مطالعات خود این اقدامات را شروع کرده است. بنابراین اگر یک تعامل بسیار نزدیک میان موسسات تحقیقاتی وابسته به بخش کشاورزی و صندوق در زمینه شناسایی ریسک و جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز انجام دهند این موضوع منجر به تحول عظیمی در بخش کشاورزی می‌شود.

همچنین اگراطلاعات حاصل از تکنولوژی‌های سنجش‌ از راه دور یا عکس‌های ماهواره‌ای در اختیار صندوق بیمه محصولات کشاورزی قرارگیرد این اطلاعات می‌تواند مرجع مناسبی درامر کاشت و سیاست‌گزاری دربخش کشاورزی باشند.

درهرحال تمام مسائل و مشکلات بخش کشاورزی را نمی‌توان با استفاده از سیستم‌های بیمه‌ای حل کرد، بلکه بیمه درکنار ماموریت اصلی خود، که جبران خسارت است می‌تواند در کاهندگی خسارت نیز نقش داشته باشد، مشروط براین‌که موسسات و سازمان‌های مسوول دربخش کشاورزی به‌ویژه موسسات تحقیقاتی، سازمان‌های هواشناسی و دانشگاه‌ها در کنار صندوق بیمه قرار ‌گیرند تا دراستانداردسازی واحدهای تولیدی، اجرای طرح‌های کاهندگی خسارت، اطلاعات مورد نیازبرای محاسبات فنی را دراختیار صندوق بیمه قراردهند.

بنابراین اگر برای اندازه‌گیری ریسک، این سازمان‌ها و نهادهای نام‌برده درکنار یکدیگر قرارگیرند، بیمه می‌تواند نقش بسیار کلیدی در تضمین تولیدات کشاورزی ایفا کند. این موضوع اکنون دراکثر کشورها درحال انجام است، به‌طوری‌که مشاهده می‌شود تعداد کشورهایی که از سیستم بیمه‌ی کشاورزی استفاده می‌کنند وهم‌چنین تعداد محصولات جدید بیمه‌ای، همواره درحال افزایش هستند.

گفت و گو:

زهرا شعبان زاده ـ خبرنگار اقتصاد کشاورزی سرویس مسائل راهبردی خبرگزاری دانشجویان ایران