نظام ملی اطلاع رسانی ركن اصلی توسعه

در این مقاله, ابتدا به دلائل اهمیت و ضرورت اطلاعات در عصر حاضر و نقش آن در فرایند تصمیم گیری موثر و پیشرفت و توسعه جوامع اشاره گردیده و سپس به بررسی وضعیت نظام اطلاع رسانی كشور ایران از دیدگاه كارشناسان و صاحبنظران پرداخته می شود آنگاه, ساختار و عملكرد نظام ملی اطلاع رسانی در چند كشور از جمله مالزی, دانمارك, سنگاپور و اُردن مورد بررسی قرار گرفته و در پایان نیز پیشنهادهایی در جهت طراحی و ایجاد یك نظام ملی اطلاع رسانی جامع ارائه گردیده است

در این مقاله, ابتدا به دلائل اهمیت و ضرورت اطلاعات در عصر حاضر و نقش آن در فرایند تصمیم‌گیری موثر و پیشرفت و توسعه جوامع اشاره گردیده و سپس به بررسی وضعیت نظام اطلاع‌رسانی كشور ایران از دیدگاه كارشناسان و صاحبنظران پرداخته می‌شود آنگاه, ساختار و عملكرد نظام ملی اطلاع‌رسانی در چند كشور از جمله مالزی, دانمارك, سنگاپور و اُردن مورد بررسی قرار گرفته و در پایان نیز پیشنهادهایی در جهت طراحی و ایجاد یك نظام ملی اطلاع‌رسانی جامع ارائه گردیده است.

اقتضای جان چو این دل آگهی است

هر كه آگه بود جانش هم قوی است

مولوی

با نگاهی به سیر تحول حیات بشر, در می‌یابیم كه انسان از آغاز زندگی خود در كره زمین دوره‌ها و اعصار مختلفی را تجربه نموده است. »الوین تافلر« در كتاب معروف خود با نام »موج سوم«, تمدن بشر را متأثر از سه موج می‌داند كه با هر موج, تاریخ تمدن وارد فصل جدیدی می‌شود ]۱[. اكنون در پایان دههء آخر از هزارهء دوم و شروع هزارهء سوم میلادی, مقولهء دانش و اطلاعات بُعد تازه‌ای به خود گرفته, به گونه‌ای كه در اكثر محافل علمی جهان سخن از گذار جوامع بشری به جوامع اطلاعاتی می‌رود؛ زیرا شاهدیم كه پس از انقلاب صنعتی اول و عصر صنعتی كه در آن, شرایط مادی زندگی بشر بهبود یافت, انقلاب صنعتی دوم و عصر فراصنعتی با هدف پردازش داده‌ها و كسب دانش برای كمك به ارتقای سطح معنوی زندگی بشر رخ می‌دهد. از جمله دلائل توجه روزافزون به دانش و اطلاعات در عصر حاضر, می‌توان به پیچیدگی جوامع, پیشرفت فزایندهء فناوری, لزوم تغییرات سریع و همه جانبه در سازمانها و جوامع, و .. اشاره نمود. در این مقاله ابتدا دلایل اهمیت و ضرورت اطلاعات در عصر حاضر و نقش آن در تصمیم‌گیری و توسعهء جوامع بیان می‌گردد و سپس به بررسی وضعیت نظام اطلاع‌رسانی كشور ایران از دیدگاه كارشناسان و صاحبنظران پرداخته می‌شود؛ آن گاه ساختار و عملكرد نظام ملی اطلاع‌رسانی در چند كشور مورد بررسی قرار می‌گیرد و در پایان نیز پیشنهادهایی برای طراحی و ایجاد یك نظام اطلاع‌رسانی جامع ارائه می‌گردد.

نقش اطلاعات در فرآیند تصمیم‌گیری موثر

از جمله مسائل بسیار مهم در ادارهء امور یك سازمان, تصمیم‌گیری است. »پیتر دراكر« معتقداست كه »تاكید مدیریت آینده بر فرایند تصمیم‌گیری و درك این فرایند است« ]۲[. از این رو بسیاری از صاحبنظران مدیریت بر این باورند كه تصمیم‌گیری مترادف مدیریت, یا مهمترین بخش و جوهر آن است. بدیهی است كه تصمیم‌گیری به شیوهء كارا و موثر, بویژه در دنیای متحول و پیچیدهء كنونی, مستلزم به كارگیری و برخورداری از مقادیر زیادی از اطلاعات می‌باشد و در واقع, اطلاعات یك وسیله و ابزار راهبردی مهم در تصمیم‌گیری مدیریت محسوب می‌شود و بدون شك كیفیت تصمیمات مدیریت نیز بستگی به صحت و دقت اطلاعاتی دارد كه در زمان تصمیم‌گیری در اختیار وی قرار دارد ]۳[. گستردگی تحولات و دگرگونی‌های داخلی و خارجی سازمانها و جوامع, بتدریج ضرورت اخذ تصمیمات پیچیده‌تر را برای مدیران آشكار ساخته, بطوری كه امروز بدون دسترسی به سیستم‌های اطلاعاتی مدیریت, تصمیم‌گیری به مفهوم علمی آن امكانپذیر نیست. »دونكن« از بارزترین ویژگی‌های انتقال از محیطهای ساده به پیچیده یا محیطهای ایستا به پویا را عدم اطمینان و پیش‌بینی ناپذیری امور و تحولات, و وجود تصمیمات برنامه‌ریزی نشده می‌داند ]۴[. لذا با توجه به شرایط كنونی حاكم بر سازمانها و جوامع, مدیران باید اهمیتِِِ داشتنِ اطلاعات و یا دسترسی به آن, بویژه در رابطه با تصمیمات برنامه‌ریزی نشده و كاهش عدم اطمینان را درك كنند ]۵[ و در جهت دستیابی به اطلاعات دقیق, صحیح و بهنگام به عنوان یك ضرورت اساسی در تصمیم‌گیری, و یك منبع و دارایی گرانبها اهتمام ورزند.

نقش اطلاعات در توسعهء جوامع

برنامه‌ریزی توسعه و توسعهء آگاهانهء اقتصادی و اجتماعی, تلاش ارزشمندی است كه نیاز شدید به دانش و اطلاعات دارد و به جرأت می‌توان گفت كه امروزه پیشرفت و توسع, نمود عینی كاربرد اطلاعات است. اگر جوامع كنونی را در دو دستهء توسعه‌یافته و درحال توسعه قرار دهیم, مشخصاً به دو گروه ثروتمندان اطلاعاتی(۱) و فقرای اطلاعاتی(۲) برمی‌خوریم ]۶[. جوامع توسعه‌یافته و ثروتمندان اطلاعاتی, جوامعی هستند كه به ابزار پیشرفت و توسعه مسلح‌اند, به جامعه اطلاعاتی به عنوان محصول عصر اطلاعات بدل شده‌اند, پیشتاز میدان تلقی می‌گردند و سایر جوامع, دنباله‌رو آنها خواهند بود. بدیهی است این جوامع به اهمیت اطلاعات پی برده و از تسهیلات آن بهره‌مندند. درك این واقعیت كه در برخی از كشورهای توسعه‌یافته بیش از ۵۰% اشتغال نیروی انسانی در بخش اطلاعات و صنعت اطلاع‌رسانی است, بر اهیمت موضوع می‌افزاید؛ تا جایی كه سهولت در دسترسی به اطلاعات را شاخص تعیین كننده در امر توسعه دانسته‌اند ]۷[.در چنین شرایطی, جوامع درحال توسعه و فقرای اطلاعاتی اگر بخواهند فاصلهء عمیق خود با جوامع پیشرفته را از میان بردارند باید از راه كسب دانش و اطلاعات در جهت توسعه بكوشند و تنگناهای موجود خود را ناشی از به كارگیری ابزارهای دیروزی برای حل معضلات امروزی بدانند. برنامه‌ریزان و سیاستگذاران در این جوامع با توجه به رسالت خطیر و تعهد سنگین خود به عنوان رابط بین حال و آیندهء جوامع خود, باید توجه لازم را به این مهم معطوف دارند و تمهیدات و انگیزهء لازم برای ایجاد نظام منسجم و هماهنگ اطلاعات و فناوری آن را فراهم نمایند. بنا به نظر پروفسور »پال رومر« ]۸[ استاد دانشگاه بركلی »اگر قرار باشد بیش از ۶۰% عوامل رشد و توسعه پایدار را براساس دانش و دانایی بدانیم, لازم است هرگونه برنامه‌ریزی در راستای تحقق توسعه پایدار را براساس دانس و دانایی و بهره‌گیری از فناوری اطلاعات طراحی نماییم« و اهمیت این امر به حدی است كه این مهم هیچگاه نباید تحت‌الشعاع كمبودها و صرفه‌جویی‌های مالی و اقتصادی قرار گیرد, بدین معنا كه هرگاه جامعه با جوامعی با كمبود منابع و تنگناهای مالی اقتصادی بیشتری مواجه باشند, ضرورت توجه به این امر, جدی‌تر می‌نماید؛ زیرا پرداختن به آن می‌تواند فرصت‌های ویژه‌ای را در مقوله‌های مختلف توسعهء اقتصادی, اجتماعی و انسانی, علمی و كاربردی فراهم نماید.

بررسی وضعیت نظام اطلاع‌رسانی در ایران

در حال حاضر, اغلب كشورهای درحال توسعه برای گام نهادن به عصر اطلاعات, برنامه‌ای از قبل تعیین‌شده دارند كه در آن اهداف, راهبردها, سیاستها, فعالیت‌های اجرایی, پروژه‌ها و ... بطور دقیق مشخص شده‌اند. در كشور ما نیز این مهم از ابتدا مورد توجه بوده و به منظور اعمال مدیریت مبتنی بر نگرش سیستمی و جامع, و ایجاد هماهنگی بین واحدها و سازمانها (بویژه سازمانها و نهادهای دولتی بدلیل ماهیت و اثر فرابخشی آن), یكی از بالاترین مراجع برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری كشور, متولی آن قرار داده شد (اشاره به قانون تاسیس سازمان برنامه و بودجه مصوب ۱۳۳۲) و سپس این وظیفه به مركز آمار ایران محول گردید (قانون تاسیس مركز آمار ایران مصوب تیرماه ۱۳۴۴). به دلیل مشكلاتی كه در ادامه به آن اشاره خواهد شد, از دیرباز و از شروع برنامه‌ریزی در ایران, همواره از جمله موانع عمدهء تصمیم‌گیری و سیاستگذاری در برنامه‌های توسعهء اقتصادی, اجتماعی و فرهنگی, نبود یك سیستم هماهنگ و منسجم برای دستیابی به اطلاعات قابل اعتماد در سطح ملی بوده و این محدودیت اطلاعاتی نه تنها باعث شده كه اجرای برنامه‌ها بصورت دقیق و قوی انجام نشود, بلكه درمواردی زیان‌های اقتصادی و اتلاف وقت و منابع فراوانی را نیز به دنبال داشته و دارد ]۹[.خوشبختانه در سالهای اخیر با وجود نگرش‌های مثبت صاحبنظران و مدیران در سطوح بالای كشور, توجه جدی و بازنگری به نظام و ساختار موجود اطلاع‌رسانی و هرگونه سرمایه‌گذاری و وضع قوانین و مقررات در این زمینه ضرورت تام یافته و به عنوان یكی از عوامل تعیین‌كننده در موفقیت برنامه‌ها و طرح‌های توسعه باید در رأس برنامه‌های دست‌اندركاران و مسئولان ذیربط قرار گیرد. از دیدگاه صاحبنظران و كارشناسان, نقاط ضعف و نارسایی‌های مختلفی درنظام اطلاع‌رسانی موجود كشور وجود دارد ]۱۰ تا ۱۷[ كه در زیر, اهم آنها را براساس سه مقولهء اصلی در فرایند اطلاع‌رسانی, یعنی گردآوری و تولید, سازماندهی, و اشاعهء اطلاعات, تقسیم‌بندی و بطور خلاصه به آنها اشاره می‌كنیم.

الف: نقاط ضعف در گردآوری و تولید اطلاعات

۱- نامشخص بودن نیازهای اطلاعاتی نظام برنامه‌ریزی قبل از تولید اطلاعات؛

۲- بی‌توجهی به نیاز دستگاههای اجرایی در هنگام جمع‌آوری داده‌ها؛

۳- نبود رابطه بین عرضه و تقاضای اطلاعات؛

۴- نبود مفاهمه و بیان مشترك در تعاریف و مفاهیم؛

۵- ارائهء داده‌ها و اطلاعات پردازش نشده و غیر كارشناسانه؛

۶- ارائهء اطلاعات نابهنگام و آمارهای كهنه؛

۷- نبود نگرش مثبت در مدیران نسبت به آمار اطلاعات و در نتیجه عدم ارائهء داده‌های سازمان‌یافته و دقیق از طرف آنان.

---