مدیریت مهار سیل

سیل پدیده ای طبیعی است كه جوامع بشری آنرا به عنوان یك واقعه اجتناب ناپذیر پذیرفته اند دسته ای از حوادث طبیعی كه انسان برآنها برچسب بلایای طبیعی زده است همواره و به خودی خود بلا نیستند و آنچه آنها را بلا گردانیده فعل و انفعالات اختراعی ماست

سیل پدیده ای طبیعی است كه جوامع بشری آنرا به عنوان یك واقعه اجتناب ناپذیر پذیرفته اند. دسته ای از حوادث طبیعی كه انسان برآنها برچسب (بلایای طبیعی) زده است همواره و به خودی خود بلا نیستند و آنچه آنها را بلا گردانیده فعل و انفعالات اختراعی ماست.هیچ محكمه ای نسیم را به كیفرآنكه خانه عنكبوتان را ویران كرده است به عقوبت نمی رساند. آنجا كه بادآسیابها را به گردش درمی آورد محكوم نیست. اگر بشر خود وسكونتگاه واموال خودرا بدون دفاع درمعرض هجوم سیل قرار نمی داداین پدیده طبیعی درخاطره بشرچنان تصویر هول انگیزی باقی نمی گذاشت كه در صدر فهرست مخاطرات طبیعی تهدید كننده حیات جمعی قرارگیرد. چرا كه بشر درجایگاهی برتر، همین سیل مخرب را به انرژی وتولید غذایش تبدیل نموده است .بنابراین بدنام كردن سیل مارا از مسئولیت معاف نمی كند. كدام صاحب نظری است كه نداند تمدن مصر باستان تا چه حد رونق وجلال افسانه ای خودرا مدیون طغیانهای پربركت سیل بوده است . پس برماست كه با بكارگیری اصول علمی وعملی ابنیه واماكن مسكونی واراضی ، جان خودرا برابر سیل وزیانهای آن مصون داشته یا به حداقل برسانیم.باتوجه به اینكه رویداد سیل خودناشی از عوامل متعدد طبیعی وغیرطبیعی است می توان با اعمال اقدامات مدیریتی وفنی احتمال بروز سیلاب وبه خصوص خسارات واثرات نامطلوب آنرا كاهش داد.مدیریت جامع مهار وكاهش خسارات سیل مجموعه ای از اقدامات سازه ای وغیرسازه ای ویا تلفیقی از آنهاست كه برای جلوگیری ویاكاهش ایجادسیلاب درحوضه ها ، جلوگیری ویاكاهش بروز طغیان رودخانه ها ومسیل ها وبه خصوص كاهش تلفات وخسارات ناشی از سیلاب انجام می گیرد.مدیریت مهار سیلاب باكاهش خسارات سیل كوششی است همه جانبه ومتشكل از برنامه ها واقداماتی برای كاهش اثر سیلاب برشرایط اجتماعی واقتصادی كه در سكونتگاه به خصوص درسیلاب دشت ها بنا نهاده شده اند.متاسفانه تاچندی پیش موضوع سیل ومدیریت كاهش خسارات آن چندان مورد مطالعه جدی قرارنمی گرفت وتنها زمانی كه سیلابی جاری میشود واحساسات وعواطف بشری را می آزارد توجه مسئولین ومتخصصین امور را به خودجلب می نمود.بدیهی است كه پدیده سیل علیرغم همه پیچیدگی هایش قابل بررسی وشناخت بوده ومی توان برای مهار وكاهش خسارات آن وحتی بهره برداری اقتصادی از سیلاب راه حل های مناسب را جستجو كرد.علی رغم اینكه رگبارشهای شدید وطولانی وذوب سریع برف درتركیب باسایر عوامل حوضه ای شناخته شده وناشناخته می توانند سیلابهای مهیب را ایجادكنند ولی دربسیاری موارد عوامل شناخته شده وبه نظر كم اهمیت ناشی از توجه نكردن به پاره ای ازمسایل ساده وآسان سبب بروز وتشدید سیلاب میگردد لذا نیاز به یك برنامه ریزی جدی برای مدیریت كاهش خسارات سیل در سطح كشور ضرورت می یابد.

روشهای مدیریت مهارسیلاب

دوروش عمده مدیریت سیلاب یا كاهش خسارات سیل عبارتنداز:

۱-روش سازه ای

۲-روش غیرسازه ای یا مدیریتی

۱- روش سازه ای یا ساختاری عبارتنداز:

الف) سازه هایی كه براساس كاهش اوج سیلاب وتقلیل خسارت عمل می كند كه شامل:

-احداث سدهای مخزنی

-انحراف جریان

-حفاظت خاك

ب)سازه هایی كه براساس عدم كاهش اوج سیلاب وتقلیل خسارت عمل می كندكه شامل:

-احداث خاكریزه ها

-دیواره های سیل گیر

-بهبودوضعیت موجود

روشهای غیرسازه ای به مجموعه برنامه ها وعملیات كه برای كاهش اثرات زیان بار سیلاب وجلوگیری از گسترش وتشدید آن انجام می گیرد.

عملیات مدیریت كاهش سیلاب را می توان در پنج دسته كلی زیر تقسیم نمود.

۲- روشهای غیرسازه ای یا مدیریتی :

-آبخیزداری ومدیریت كاربری حوضه ها

-برنامه ریزی ومدیریت درمسیر رودخانه ها ومسیل ها

-پهنه بندی سیل ومدیریت سیلاب دشت ومناطق سیل گیر

-پیش بینی وهشدار سیل

-عملیات پیشگیری وحمایتی درمناطق سیل گیر

آبخیزداری ومدیریت كاربری اراضی:

بررسی فرایند تولید رواناب وسیلاب به خوبی روشن می سازد كه غیر از ویژگیهای رگبارش ویا ذوب برف وبرخی اختصاصات نسبتا" پایدار حوضه ها ، می توان در سایرمولفه ها نظیر نفوذ ، ظرفیت ذخیره ، تبخیر وتعرق ، افزایش زمان متمركز ویا انتقال رواناب تغییراتی رابرای كاهش دبی اوج ویا حجم سیلاب بوجود آورد.

بافرض ثابت بودن دیگر عوامل موثر در بروز سیلاب ، نقش مدیریت منابع واراضی وكاربری آنها باتوجه به استعدادها وجهت گیری تولید رواناب كمتر، فرسایش ناچیز وذخیره فراوان آب موثر خواهدبود.

آبخیزداری ومدیریت كاربری اراضی در واقع نقش پیشگیری سیلاب را درمحلی كه بارش نازل میگردد برعهده دارد وتاقبل از تشكیل آبراهه های بزرگ وتولید رواناب ورسوب قابل ملاحظه قاعدتا" با مشكلات وهزینه كمتری قابل كنترل خواهدبود.عملیات آبخیزداری وكاربری اراضی در واقع همان اقداماتی است كه درحفاظت از آب وخاك با ایجاد پوشش گیاهی ویا عملیات سازه ای كوچك ومتوسط در آبراهه ها برای كاهش فرسایش وافزایش وذخیره آب وتلفات آن، افزایش نفوذ پذیری وذخیره ، رطوبت ، افزایش میزان تبخیر وتعرق ، افزایش زمان تمركز ودرنهایت كاهش رواناب وسیلاب وكاهش ومهار خسارات سیل می گردد.

این اقدامات به دودسته تقسیم می شود:

الف) ایجاد وتوسعه پوشش گیاهی

ب) افزایش نفوذ بارش وكاهش رواناب

درموقع نزول باران وبرف، بسته به ویژگی های توزیع زمانی بارش ومقدار وشدت آن درتركیب با پوشش گیاهی ، سطح پوشش وشرایط روش آن ، مقداری از آن قبل از رسیدن به سطح زمین وخاك ذخیره شده وسپس به صورت تلفات آبی مجددا" به اتمسفر باز می گردد.میزان این تلفات درجنگلها بیش از ۳۰ درصد بارش سالیانه ودر محیط های خشك ونیمه خشك كه پوشش كم می باشد. در دوره رویش گیاه حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد بارش سالیانه برآورد شده است . پوشش لاشبرگ كف جنگل هم قادر به ذخیره بارش به مقدار فراوان بوده كه آنهم به صورت تبخیر مستقیم به اتمسفر باز میگردد وبخشی مهم به تدریج به ذخیره خاك یا رواناب سطحی تبدیل می گردد.تبخیر وتعرق از سطح خاك ، گیتاه وسطح آزاد آب توام با تعرق برگ گیاهی تاحدود ۹۰ درصد درافزایش تبخیر وتعرق ، افزایش ذخیره رطوبتی ، تغذیه آبهای زیرزمینی ونهایتا" كاهش سیلاب موثراست.قطع درختان درحوضه های كوچك به صورت صددرصدسبب افزایش رواناب ناشی از ذوب برف به میزان دوبرابر میشود. عملیات بیولوژیك درآبخیزداری كه شامل كشت نهال ودرختچه ها ویا احیاء وتوسعه مراتع از طریق بوته كاری وبذرپاشی نیازمند داشتن اطلاعات كافی از ویژگی های گیاهان ، ساختمان آنها، ارتفاع ومقاومت بخش هوایی ، عمق ریشه ، تراكم وتوزیع ریشه ها وهمچنین نرخ رشد گیاهان درفصل رشد ودرارتباط با مسایل آب وخاك واثرات متقابل آنها می باشند انتخاب گونه گیاهی سازگار وسریع الرشد برای شرایط اقلیمی وخاك مختلف ودر مكانهای مناسب برای استقرار اولیه آنها از اهمیت ویژه ای درعملیات آبخیزداری برخورداراست .اماقسمت دوم مسئله مدیریت آبخیزداری یعنی افزایش نفوذ بارش وكاهش رواناب است .یكی از مهمترین عملكردهای عملیات آبخیزداری افزایش میزان نفوذ وكاهش سرعت رواناب سطحی توام با حفظ آب وخاك درسطح حوضه می باشد. مدیریت صحیح اراضی از جمله رعایت اصول درست وعلمی كشاورزی در اراضی شیبدار ومتناسب باعمق وحاصلخیزی خاك توام با انتخاب گونه یا گونه های مناسب وسازگار نقش بسیار مفید ومثبتی در افزایش میزان خلل وفرج ، ..... نفوذ ، كاهش سرعت رواناب سطحی وآبراهه ای دارد. از جمله این عملیات می توان به كشت نواری ودرجهت عمود برشیب دامنه ها، رعایت حدود شیب مناسب برای انواع زراعت ها وهمچنین تناوب زراعی را برشمرد.عملیات بیولوژیك همگام با عملیات مكانیكی سازه ای آبخیزداری نظیر بانكت بندی ، تراس بندی وسایر روشهای ذخیره نزولات در دامنه ها واحداث بندهای اصلاحی وحفاظتی درآبراهه ها تاثیر چشم گیری درافزایش نفوذ وكاهش سرعت جریانهای سطحی وآبراهه ای به خصوص در سیلابهای كوچك ومتوسط وبا تكرارهای فراوان دارد.

---