جهانی شدن ریشه ها و ابزارهای اقتصادی آن

جهانی شدن چه معانی دارد و واجد چه باری است, سوالی است که مدام اندیشمندان سعی در پاسخ دادن به آن را دارند, اما این که وسایل و ابزار و راه های تحقق جهانی شدن کدامند, بحثی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است

جهانی شدن چه معانی دارد و واجد چه باری است، سوالی است که مدام اندیشمندان سعی در پاسخ دادن به آن را دارند، اما این که وسایل و ابزار و راه‌های تحقق جهانی شدن کدامند، بحثی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

در یک تقسیم‌بندی کلی، ابزارهای جهانی شدن در حوزه اقتصاد را که پیش روترین حوزه جهانی شدن است را می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد که عبارتند از: تجارت بین‌الملل، سرمایه‌گذاری خارجی، نقش شرکت‌های چند ملیتی و بین‌المللی شدن تولید و پیشرفت‌های تکنولوژیک. حال به طور خلاصه به بررسی هر یک از این موارد می‌پردازیم:

● تجارت بین‌المللی

واضح است که هر چه حجم مبادلات کشورها بیشتر باشد میزان ارتباط و وابستگی میان آنها افزایش یافته و امکان ادغام اقتصادی و در نتیجه جهانی شدن سهل‌تر خواهد شد.

براساس نظریه‌های اقتصادی، تجارت آزاد باعث شکل‌گیری تولید در کشورها برپایه مزیت نسبی آنان می‌شود. این امر نیز منجر به تشویق تولید و صادرات کالاها و خدماتی می‌شود که با توجه به منابع موجود در کشور با هزینه کمتر، تولید می‌شوند و واردات، جایگزین تولیدات داخلی کالاها و خدماتی می‌شود که در این کشورها با توجه به منابع و امکانات موجود‌گران‌تر تولید می‌گردند و هزینه‌های بیشتری دارند. به عبارت دیگر برقراری تجارت آزاد منجر به شکل‌گیری نظام تولید کشورها برپایه مزیت نسبی شده و به تبع آن از منابع موجود در هر کشور به نحو کارآتری استفاده خواهد شد.نقش تجارت بین‌المللی از آنجا مهم است که بدون این ابزار عملا امکان محقق شدن وسیع‌ترین و محکم‌ترین ابزار پیوستگی میان کشورها از میان می‌رود. به نوعی شاید بتوان تجارت بین‌الملل را پیش شرط و شرط لازم تحقق هرگونه مبادلات جهانی و ارتباط میان کشورها دانست.

● جریانات سرمایه‌ای و سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی

بر پایه اکثر نظریات اقتصادی، تجارت دارایی‌های مالی نیز همانند تجارت کالا و خدمات به نفع هر دو کشور مبادله‌کننده می‌باشد. بر اساس این نظریات، دو عامل اصلی ریسک و بازدهی انتظاری بر انتقال و جابه‌جایی سرمایه موثر است، به طوری که در هر مکانی که میزان ریسک و خطر برای سرمایه بالا باشد، حرکت سرمایه به آنجا کند و در هر مکانی که میزان بازدهی انتظاری سرمایه بالاتر باشد، حرکت سرمایه به آنجا سریع‌تر خواهد بود.

سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی باعث افزایش توان تولید کالاها در کشور جذب‌کننده می‌شود. تحت شرایطی، با ایجاد مازاد در تراز پرداخت‌ها، می‌تواند بر نرخ ارز اثر بگذارد ( آن را کاهش دهد). همچنین در صورت وضع مالیات بر سود شرکت‌ها، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی یک منبع درآمد اضافی برای کشور میزبان ایجاد خواهد کرد. علاوه بر موارد فوق سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی باعث انتقال تکنولوژی و مهارت‌های مدیریتی شده و بازاریابی برای محصولات تولیدی در کشورهای پذیرای سرمایه را آسان‌تر می‌کند.

جریان آزاد سرمایه، نقش مهمی را در فراهم کردن شرایط لازم برای جهانی شدن بازی کرده است. بنابراین ایجاد فضای باز- جهت حرکت سرمایه در سطح بین‌المللی- باعث هماهنگی و همگرایی در سیاست‌های اقتصادی کشورها شده و از این طریق روند جهانی شدن تسهیل شده است.

● بین‌المللی شدن تولید و شرکت‌های چند ملیتی

یکی از ابزارهای دیگر که طی دو دهه گذشته موجب ادغام اقتصادی کشورهای جهان گشته و جهانی شدن را سرعت بخشیده است، بین‌المللی شدن تولید می‌باشند. در واقع پس از آنکه جریان سرمایه میان کشورها شدت پیدا کرد این امکان فراهم شد که عرضه تولیدات در کشورهای مختلف برپایه مزیت رقابتی انجام گیرد. در حقیقت تحت شرایط جدیدی که بر بازارها حاکم شده است، دیگر شرط مزیت نسبی ریکاردو به تنهایی بیانگر توان صدور کالاهای یک کشور نمی‌باشد.

چرا که مزیت نسبی شرط لازم و مزیت رقابتی شرط کافی برای موفقیت در بازارهای جهانی است. در جهان امروز تولید کالاها و حتی اجزای یک کالا در سطح بین‌المللی بر پایه مزیت رقابتی شکل می‌گیرد و بنابراین اجرای مختلف یک کالا در کشورهای مختلف که شرایط بهتری برای تولید آن کالا دارند تولید می‌شوند و در نهایت در کشور مادر یا درکشور ثالثی مونتاژ می‌گردند. یعنی از طریق ایجاد «کارخانه جهانی» ادغام تولید میسر می‌شود.

خدمات هم جهانی می‌شود

بخش خدمات و تجارت آن در اقتصاد به دلیل تاثیر عمده‌ای که در فرآیند تولید ونیز توسعه اقتصادی دارد و باعث افزایش اشتغال و ایجاد فرصت‌های جدید شغلی می‌شود از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و توجه اکثر کشورهای پیشرفته و در حال توسعه را به تغییرات ساختاری در این بخش معطوف ساخته است. امروزه تولید کنندگان و صادر کنندگان کالاها بدون دسترسی به خدماتی چون بانکداری، بیمه،حسابداری،ارتباطات راه دور و سیستم‌های حمل و نقل مدرن قادر نخواهند بود به حیات اقتصادی خود ادامه دهند.

در سال ۱۹۹۶ سهم ارزش افزوده خدمات در اقتصاد از ۳۷‌درصد در کشورهای کم درآمد به ۵۳‌درصد در اقتصادهای با درآمد متوسط بالاتر از ۷۰‌درصد در کشورهای توسعه یافته بوده است.این در حالی است که در دهه ۸۰ این نسبت‌ها بین ۵ تا ۱۰ درصد کمتر است. در بسیاری از کشورها بخش خدمات سنتی نظیر خدمات توزیع،آموزش و بهداشت که جزو خدمات زیر‌ساختی محسوب می‌شوند، بیشتر کاربر بوده و سهم بالایی در اشتغالزایی داشته‌اند.

با توجه به افزایش نقش خدمات در اقتصاد کشورها، به خصوص کشورهای پیشرفته و پیدا شدن مزیت‌های رقابتی برای این کشورها، اندک‌اندک بحث آزادسازی تجارت خدمات مورد توجه قرار گرفت و با حمایت این کشورها آغاز شد و در سال ۱۹۸۲ برای اولین بار بحث آزادسازی خدمات و تجارت آن در مذاکرات ادواری گات مطرح گردید.

● تبادل تکنولوژی

یکی از عوامل مهم و موثر در فرآیند جهانی شدن (به خصوص طی دهه گذشته) پیشرفت و جهان‌گرایی تکنولوژی بوده است. پیشرفت سریع تکنولوژی اطلاعاتی (کامپیوتر- مخابرات) در روند جهانی شدن نقش بسزایی داشته است. در واقع انقلاب اطلاعاتی، ادغام را تسهیل کرده و موانع ایجاد شده از طریق فاصله‌های فیزیکی و جغرافیایی را از میان برده یا محدود کرده است.

علاوه بر پیشرفت‌های اطلاعاتی، جهانگرایی تکنولوژیک نیز نقش بسزایی در روند جهانی شدن اقتصاد ایفا کرده است. از دیدگاه دانیل آرشی باگی و جاناتان میخائیل جهان‌گرایی تکنولوژیک را از سه جنبه می‌توان مورد بررسی قرار داد:

۱) بهره‌برداری جهانی از تکنولوژی

۲) همکاری جهانی در زمینه تکنولوژی

۳) تولید جهانی تکنولوژی

حال به طور خلاصه هر یک از این موارد را مورد بررسی قرار می‌دهیم:

● بهره‌برداری جهانی از تکنولوژی

ابتدا باید این نکته را بیان کرد که بهره‌برداری جهانی از تکنولوژی معلول افزایش تجارت جهانی است و نه علت آن. در واقع با از میان رفتن موانع تجاری و ایجاد فضای رقابتی در سطح جهانی، تمایل استفاده از تکنولوژی‌های به روز و پیشرفته افزایش یافته است. علل اصلی این موضوع را می‌توان چنین بیان کرد:

اولا محصولاتی که از نظر تکنولوژیکی برتر هستند برای دست یابی به بازارهای جهانی مستعدترند و امکان نفوذ و راهیابی آنها به بازارهای جهانی بیشتر است. ثانیا تکنولوژی مستقل از محصول، از طریق روش‌هایی مانند واگذاری حق امتیاز و انتقال دانش فنی در بازارهای جهانی قابل استفاده شده است. بنابراین شاهد یک روند افزایشی استفاده از تکنولوژی هستیم که این امر خود باعث افزایش ارتباط کشورها با یکدیگر می‌شود و روند جهانی شدن را سرعت می‌بخشد.

● همکاری جهانی در زمینه تکنولوژی

همکاری تکنولوژی را می‌توان به دوگونه تقسیم کرد. یکی همکاری نهادهای غیرانتفاعی (مانند دانشگاه‌ها) و دیگری همکاری بخش‌های تجاری.

نهادهای غیرانتفاعی تمایل بیشتری به همکاری و انتشار دستاوردهای تحقیقاتی خود نسبت به بخش تجاری (شرکت‌ها) دارند.

● تولید جهانی تکنولوژی

محور اصلی تولید جهانی تکنولوژی، شرکت‌های چند ملیتی هستند. در گذشته شرکت‌های چند ملیتی به مثابه سازمان‌هایی بودند که مهم‌ترین امکانات آنها همچون مدیریت عالی، طراحی استراتژیک و آزمایشگاه‌های تحقیقاتی شان در کشور مادر قرار داشت. در حال حاضر مشاهدات نشان می‌دهد که این شرکت‌ها اقدام به تاسیس آزمایشگاه‌های «تحقیق و توسعه» در کشورهای میزبان کرده‌اند در نتیجه فرآیند تولید تکنولوژی از چند کشور محدود به کشورهای بیشتری گسترش پیدا کرده است.

علی کیوان پناه

منابع و ماخذ:

۱ - بهکیش، محمد مهدی، ۱۳۸۰، «اقتصاد ایران در بستر جهانی شدن»، نشر نی

۲ - کمالی اردکانی، مسعود، ۱۳۸۲، مجموعه مقالات همایش جهانی شدن، جهانی شدن اقتصاد و بین‌المللی شدن خدمات، موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی