بلوغ, انقلابی در رشد شخصیت

بین دختران و پسران در آغاز بلوغ تفاوت چشمگیری به چشم می خورد, دختران زودتر به بلوغ می رسند و زودتر مرحله بلوغ را به پایان می رسانند ولی پسران ممکن است بیشتر از یک و یا حتی دو سال از دختران در رسیدن به بلوغ عقب بمانند

نوجوانی دوره ای از زندگی است که نخستین تجارب زندگی در حساس ترین دوران رشد انسان رخ می دهد، آینده نگری، شور، عشق، رابطه جنسی، تحصیل و شغل آینده و تثبیت هویت، همه در این دوران شکل می گیرند.

شاید از همین روست که توجه به "روانشناسی نوجوانی" در دهه های اخیر اهمیت بیشتری، به ویژه در کشورهایی که جمعیت جوان آنها رو به افزایش بوده، یافته است.در ایران براساس آمار رسمی، نوجوانان حدود سی درصد از کل جمعیت جوان کشور را تشکیل می دهند.

این درحالی است که به نسبت این جمعیت، نه تنها متخصصان روانشناسی بالینی و مشاوره کافی وجود ندارد، بلکه هنوز جایگاه و نقش آنان در فرایند بهداشت روانی نوجوانان به خوبی روشن نشده است.

در این نوشتار به مرور برخی از مفاهیم روانشناسی نوجوانان می پردازیم:

● تعریف بلوغ:

نوجوانی دوره ای از مراحل رشد انسان است که حد فاصل کودکی و جوانی محسوب شده و مشخصه اصلی آن بلوغ و پدیدار شدن ویژگی های جنسی در فرد است.

سن آغاز بلوغ با توجه به ویژگیهای اجتماعی و فرهنگی، زیست بوم و تفاوت های فردی به ویژه خصائص ارثی در جوامع، شهرها و یا حتی خانواده های مختلف متفاوت است، در سال های اخیر انقلاب ارتباطات نیز به عنوان یکی از عوامل موثر در بلوغ زودرس مطرح شده است.

روانشناسان رشد می گویند ارزیابی ها نشانگر آن است که سن آغاز بلوغ بطور کلی از قرن بیستم تا اولین دهه قرن بیست و یکم در چندین مرحله پایین تر آمده است؛ در اوایل قرن بیستم سن آغاز بلوغ در اروپا و آمریکای شمالی بطور متوسط شانزده سال محسوب می شد.

آغاز بلوغ در دهه شصت به زیر پانزده سال رسید و در دهه نود به چهارده سال و گفته می شود که هم اکنون در اروپا و آمریکا بین دوازده تا سیزده سال است.

درک صحیح از سن آغاز بلوغ از آنرو دارای اهمیت است که جامعه، خانواده و مدرسه آمادگی لازم را برای برخورد با شرایط حساس و ویژه کودک در این مرحله گذر داشته باشند.

در ایران تا پیش از دهه پنجاه سن بلوغ شانزده سال برآورد می شد اما در سالهای پس از انقلاب این سن به زیر چهارده سال رسید، از دید صاحب نظران، یکی از دلایل اصلی این امر جو انقلابی آن سال ها و مشارکت و گاه پیشگامی نوجوانان درعرصه فعالیت های انقلابی بود.

با این حال اولین مطالعات گسترده روانشناسی رشد در دهه هفتاد خورشیدی در ایران نشانگر آن بود که میان سن آغاز بلوغ در استان های جنوبی ایران با دیگر استان های این کشور تفاوت چشمگیری وجود دارد و به عنوان نمونه، سن بلوغ بطور متوسط یک سال تا یک سال و نیم در آبادان زودتر از تهران آغاز می شود.

بین دختران و پسران در آغاز بلوغ تفاوت چشمگیری به چشم می خورد، دختران زودتر به بلوغ می رسند و زودتر مرحله بلوغ را به پایان می رسانند ولی پسران ممکن است بیشتر از یک و یا حتی دو سال از دختران در رسیدن به بلوغ عقب بمانند .

این امر علاوه بر آن که موید آن است که در آب و هوای گرمسیری بلوغ زودتر از آب و هوای سردسیر رخ می دهد، تابع شرایط فرهنگی و متغیرهای خاص منطقه ...نیز هست.

به هر روی، پژوهش های روانشناسان ایرانی حاکی است که سن بلوغ برای کودکان در تهران بین سیزده تا چهارده سال است.

بین طبقات مختلف اجتماعی نیز تفاوت هایی دیده می شود به طوری که در طبقه فقیر معمولا بلوغ زودتر آغاز می شود. اگرچه عواملی چون رسانه ها و گستردگی و در دسترس بودن آنها رفته رفته این تفاوت را به سوی متعادل شدن پیش می برد.

به عبارت دیگر، اگر دختر سیزده ساله ساکن نواحی محروم شهری بنا به شرایط محیطی و اقتصادی با بلوغ زود هنگام روبرو می شود، دختر سیزده ساله ساکن نواحی مرفه نشین شهری به دلیل دسترسی به رسانه های مختلف آماده رویارویی با بلوغ می شود.

برای آن که سرانجام بدانیم سن آغاز بلوغ که مشخصه نوجوانی است از چه زمانی است به یافته های روانشناسی استناد می کنیم که بیانگر آن است که سن شروع نوجوانی در ایران و بیشتر کشورهای اروپایی از ۱۲ و ۱۳ سالگی شروع و در ۱۸ و ۱۹ سالگی خاتمه می یابد.

● ویژگی های نوجوانی:

برخی از مردم تصور می کنند که نوجوانان دمدمی مزاج، افراط گرا، بی بند و بار، پیرو مد و یا شورشی هستند در حالی که تمام این خصائص بخشی از بحران بلوغ محسوب می شود.

در واقع نوجوان در این دوران بطور دائمی در حال تغییر و تکامل است از همین روست که ممکن است دیدگاه های متفاوت و متعارض در هر دوران نسبت به موضوعات یکسان از خود نشان دهند و یا حالات روانی متفاوتی داشته باشند، گاهی بسیار پر شر و شور و گاهی آرام و درونگرا.

درهمین دوران است که نوجوان باید با یکی از مهمترین بحران های روانی زندگی خود رو در رو شود: بحران بلوغ.

بحران بلوغ، بخشی از خصیصه طبیعی این دوران انقلابی است که اگر نوجوان موفق شد به خوبی با آن رو در رو شود و از پس آن بر آید در مرحله جوانی با مشکلات کمتری روبرو خواهد شد.

نوجوان ویژگی های منحصر به فردی دارد که هاروکس یکی از روانشناسانی که در دهه های گذشته به مطالعه در زمینه روانشناسی نوجوانی پرداخته است آنها را چنین دسته بندی می کند:

▪ از نظر بدنی در حال دگرگونی و تحول، ازلحاظ عاطفی نابالغ، از جهت تجربه محدود، از دیدگاه فرهنگی تابع محیط

▪ همه چیز می خواهد، اما نمی داند چه چیز باید بخواهد

▪ فکر می کند همه چیز می داند اما چیزی نمی داند

▪ تصور می کند همه چیز دارد اما در واقع چیزی ندارد

▪ نه از مزایای کودکی بهره می برد و نه از امتیازات بزرگسالی

▪ در رویا و تخیل زندگی می کند اما با واقعیت رو در روست

▪ مستی است هشیار و خوابیده ای است بیدار

روانشناسانی که به مطالعه نوجوانی می پردازند در واقع به یکی از ویژگی های دوران ابتدایی نوجوانی اشاره می کنند که در تعاریف هاروکس نیز بدان اشاره شده است: خودمداری.

نوجوان در ابتدای بلوغ تصور می کند که در مرکز جهان قرار دارد و همه چیزتابعی ست از وجود او، این تصور که با پدیداری نشانه های بلوغ در وی همراه است، پس از پایان دوران بحران بلوغ به تدریج رنگ می بازد و نوجوان به دنیای واقعیت عینی جهان پیرامون بازمی گردد.

● انقلاب جسمانی و روانی:

نوجوانان در طول چند سال بارها تغییر می کنند نه تنها از نظر جسمانی بلکه همچنین از نظر روانی.

دگرگونی های جسمانی و روانی با ترشح غده های جنسی آغاز و با ترشحات سایر غدد نظیر هیپوفیز و فوق کلیوی تکمیل می شود.

در مناطق گرمسیری ممکن است بلوغ دختران از نه سالگی آغاز شود، ولی در سطح جهانی انتظار می رود که دختران بین سنین نه تا چهارده سالگی وارد این مرحله از رشد جنسی شوند .

متابولیسم انقلابی، ماهیچه های قوی، رشد استخوان ها، رشد سریع تر ساق های پا به نسبت بالا تنه بخشی از ویژگیهای این دوران است. به علاوه حجم قلب به دوبرابر افزایش می یابد که همزمان با بالارفتن فشار خون است.

اما رشد مغز به نسبت دوران کودکی چندان سریع نیست و بسیار ناچیز جلوه می کند؛ میانگین وزن مغز دختران ۱۲۴۴ و پسران ۱۳۷۴ گرم است، اما وزن مغز به خودی خود تاثیری در افزایش بهره هوشی ندارد.

● نوجوان چه می خواهد؟

هویگهرست، روانشناس رشد برخی از خواسته ها و گرایش های نوجوانان را چنین برشمرده است:

نیل به آزادی و رهایی از سلطه پدر و مادر: نوجوان برای اثبات هویت و شخصیت خود در صدد اثبات خود است.

▪ گرایش به ارتباط با نوجوانان دیگر: یادگیری اجتماعی

▪ علاقه به انتخاب شغل و آمادگی برای قبول مسئولیت: آزمون و خطا و استعداد

▪ کوشش در راه تامین مالی و استقلال اقتصادی: عدم وابستگی به والدین

▪ گرایش به انتخاب همسر و تشکیل خانواده: خیال پردازی و آزمون وخطا

▪ آمادگی برای پی بردن به ارزشهای اخلاقی و معنوی: روش حل مشکل

▪ آگاهی از محدودیت ها و توانایی های خود و نوجوانان دیگر:برخورد منطقی با رقابت ها و واقع بینی

▪ قابلیت پیشرفت در مفاهیم ذهنی و مهارتهای مختلف: کسب تجربه و درک مفاهیم بزرگسالان

▪ نیاز به راهنمایی و پیشرفت به سوی کمال: الگوها و تجارب مناسب