صدای خواننده و مراقبت از آن

صدای خواننده با تمرینات پیگیر و كنترل دائمی تنفس و با كمك معلمی باتجربه, زیبا و پ ُرطنین می شود اما در هر حال یك معلم خوب و دلسوز تنها می تواند بیست درصد آنچه را كه لازم است به هنرجو انتقال دهد, بقیه مطالب را باید خود هنرجو بیاموزد

برای خوانندگان تنفس صحیح از اهمیت بسیاری برخوردار است، افرادی كه تنفس درست را نیاموخته‌اند خوانندگی برایشان بسیار مشكل است.

با تنفس صحیح انعطاف‌پذیری دیافراگم افزایش می‌یابد. در غیر این صورت، اگر پرده دیافراگم سفت و محكم باشد، عضلات گردن و بالاتنهٔ خواننده منقبض می‌شوند.

صدای خواننده با تمرینات پیگیر و كنترل دائمی تنفس و با كمك معلمی باتجربه، زیبا و پ‍ُرطنین می‌شود. اما در هر حال یك معلم خوب و دلسوز تنها می‌تواند بیست درصد آنچه را كه لازم است به هنرجو انتقال دهد، بقیه مطالب را باید خود هنرجو بیاموزد. علاوه بر این برای فراگیری آواز و تنفس صحیح عواملی مانند سلامت، خواب خوب و كافی و نیز زندگی كم‌استرس نفش بسیار مهمی دارد.

خوانندگان، هنرپیشگان، گویندگان رادیو و تلویزیون و كسانی كه زیاد صحبت می‌كنند باید تا حد امكان با آناتومی و كاركرد حنجره و تارهای صوتی آشنا باشند.

بسیاری از حیوانات نیز برای جفت‌گیری و یا دفاع از خود قادر به تولید صوت هستند. حتی مورچه‌ها و ملخها بر روی پاهایشان سیستم صوتی دارند. اما حنجره انسان بسیار تكامل یافته‌تر است.

● تنفس صحیح

كودكان طبیعتاً تنفس شكمی دارند و پرده دیافراگم آنها هنگام تنفس تحرك ندارد. بزرگ‌سالان نیز هنگام خواب با شكم نفس می‌كشند و در حالی كه قفسه سینه‌شان هیچ تحركی ندارد شكمشان بالا و پایین می‌رود، اما بسیاری از بزرگ‌سالان در حالت ایستاده با قفسه سینه نفس می‌كشند.

جوانان و به خصوص پسرها با تنفس عمیق سینه می‌خواهند قدرت و برتری خود را نشان دهند اما این گونه هنگام آواز خواندن و یا صحبت كردن تنفس بی‌نظم و كوتاه می‌شود و با وارد شدن جریان هوای بسیار زیاد تارهای صوتی نمی‌توانند به درستی مرتعش شوند و كوك و كیفیت صدای خواننده نامطلوب می‌شود. همچنین پرده دیافراگم سفت می‌شود و قفسه سینه و شانه‌ها به بالا كشیده می‌شوند. عضلات گردن و كتف نیز منقبض می‌گردند.

هنگام شروع آموزش آواز باید تنفس صحیح را به هنرجو آموخت، برخی از معلمان به شاگردانشان توصیه می‌كنند كه كمربندی فرضی متشكل از تعداد زیادی بینی را روی شكم و بالای نافشان تصور نمایند. با این شیوه برای هنرجو احساس نفس عمیق در ناحیه شكم ایجاد شده و از تنش عضلات گردن، حنجره و ته زبان كاسته می‌شود.

همواره برای تنفس سه مرحله در نظر گرفته می‌شود: دم، وقفه، بازدم. افرادی كه سعی می‌كنند طولانی و با شدت نفس خود را بیرون دهند بهترین شرایط را برای دم فرو دادن ایجاد می‌كنند.

میزان هوای مورد نیاز برای نواختن سازهای بادی و یا آواز خواندن به عوامل مختلفی مانند تكنیك نوازندگی، ارتفاع و شدت صوت و نوع ساز بادی بستگی دارد.

به عنوان مثال هوای لازم برای نواختن قطعه‌ای مشخص با فلوت دوره باروك كمتر از نواختن همان قطعه با فلوت بوهم۲ است.

با افزایش شدت صوت، هوای مصرفی خواننده نیز بیشتر می‌شود. اما خوانندگان تعلیم‌دیده هنگام خواندن در اوج به هوای كمتری نیاز دارند.

هوای مورد نیاز برای خوانندگان گروه باس و باریتون حدودml ۲۰۰ ـ ۹۰ در ثانیه است. در حالی كه خوانندگان تنور و سوپرانوتنها به ml ۹۰ ـ ۴۰ در ثانیه به هوا نیاز دارند.۳ هوایی هم كه هنگام بازدم خارج می‌شود به ارتفاع و شدت صوت و شكل و طول تارهای صوتی خواننده بستگی دارد.

زمان بازدم یك فرد بزرگ‌سال به راحتی به ۲۰ تا ۲۵ ثانیه می‌رسد اما یك خواننده آموزش‌دیده باید بتواند زمان طولانی‌تری هوا را در ریه‌هایش نگه دارد.

نحوهٔ تنفس هنگام صحبت كردن، آواز خواندن و نواختن سازهای بادی با تنفس در حالت عادی متفاوت است. در حالت عادی نسبت دم به بازدم ۱:۱ است در حالی كه هنگام صحبت كردن این نسبت به ۳:۱ تا ۶:۱ و هنگام آواز خواندن و نواختن سازهای بادی به ۵۰:۱ و حتی بیشتر می‌رسد.

با تنفس از راه بینی هوا مرطوب می‌شود و گرد و خاك آن گرفته می‌شود. اما این نوع تنفس معمولاً بیش از یك ثانیه طول می‌كشد و برای خوانندگی و یا نوازندگی سازهای بادی به زمانی كمتر از این نیاز است.

نوازنده یا خواننده تنها قبل از شروع كار و یا در وقفه‌های طولانی می‌تواند از بینی و یا هم‌زمان از بینی و دهان نفس بكشد. با وجود اینكه هنگام خوانندگی و نوازندگی سازهای بادی تنفس با دهان انجام می‌شود اما بینی باید كاملاً باز باشد. ناهنجاریهایی مانند انحراف بینی و وجود پولیپ مانعی برای تنفس محسوب می‌شود و بر كیفیت صدا تأثیر نامطلوبی می‌گذارد.

● تأثیر هورمونها و افزایش سن بر صدای انسان

تغییرات هورمونی نه تنها هنگام بلوغ بلكه در تمام عمر، صدای انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بیماریهایی همچون پ‍ُركاری غده تیروئید و برخی از داروهای هورمونی در كنار عوارض جانبی مختلف بر روی صدا نیز اثرات جبران‌ناپذیری بر جای می‌گذارند.

خوانندگان زن بهتر است تنها در صورتی از داروهای حاوی اندروژن استفاده نمایند كه امكان درمان دیگری نباشد.

داروهای ضد بارداری كه امروزه رایج است بر خلاف برخی از داروهای قدیمی ظاهراً بر روی صدا تأثیری ندارند.

رنگ صدای اغلب زنان در سنین یائسگی تغییر كرده و اوج صدایشان هنگام خواندن پایین می‌آید، این تغییرات ظاهراً با مصرف استروژن كاهش می‌یابد.۴

اما استفاده از قرصهایی كه علاوه بر استروژن حاوی اندروژن هستند،‌ برای خوانندگان زن جایز نیست. بر اساس تحقیقات در دوران بارداری نیز تارهای صوتی، كمی متورم می‌شوند و گاهی صدای زنان باردار بم و یا زنگ‌دار می‌شود، اما این تغییرات پس از بارداری از بین می‌رود.

صدای هر فرد گستره دینامیك خود را دارد كه با تمرین می‌توان آن را افزایش داد. تغییرات هورمونی و برخی از بیماریها وسعت صدای خواننده را محدود می‌كند.

با افزایش سن نیز صدای انسان تغییر می‌كند. صدای زنان اغلب بم‌تر و بی‌رنگ‌تر و یا خشن و جیغ‌مانند و صدای مردان زیرتر می‌شود. این تغییرات به ویژه برای زنان حدود سن ۵۰ سالگی نمایان می‌شود.

همچنین در سنین بالا آثار خستگی در صدا زودتر ظاهر می‌شود كه این خستگی تغییراتی را در كیفیت صدای خواننده به همراه دارد. معمولاً رنگ صدای خواننده تغییر می‌كند و یا صدا گرفته و كم‌حجم می‌شود. همچنین گسترهٔ دینامیك صدا كاهش می‌یابد و خواننده هنگام بلند و یا آهسته خواندن دچار مشكل می‌شود.

محدودیتهایی كه در حجم صدا وجود دارد نیز اغلب به دلیل تكنیك نادرست خواننده و یا افزایش سن اوست. كمتر خواننده‌ای می‌تواند در دهه هفتاد سالگی از عمرش خوانندگی را به طور حرفه‌ای ادامه دهد. اما یك خواننده جوان باید بتواند چندین ساعت بدون احساس خستگی بخواند.

علت خستگی زودهنگام صدا اغلب انقباض شدید و نادرست عضلات و یا بسیار بلند و طولانی خواندن است. احساس درد، هنگام خواندن نیز می‌تواند ناشی از بیماریهای حنجره، فشار زیاد به آن و یا گرفتگی زیاد عضلات باشد.

● مراقبت از صدا

جزئی‌ترین لطمه به حنجره و تارهای صوتی و یا بقیه اعضای بدن توانایی و كارآیی خواننده را كاهش می‌دهد. از این رو شیوهٔ زندگی خوانندگان باید به گونه‌ای باشد كه بدن و صدای آنان سالم بماند. خواب كافی، ورزش و فعالیت در هوای تازه و تغذیه مناسب از مواردی است كه خوانندگان باید در برنامه روزانه خود مد نظر قرار دهند.

همچنین خوانندگان حرفه‌ای می‌بایست برای رسیدن صدایشان به سطح مطلوب و نگه داشتن آن در این سطح تمرینات خاصی انجام ‌دهند. تمـرین ذهنی و تمرینات گرم كردن (Warn up) هنگام شروع خوانندگی از به كارگیری نادرست حنجره و وارد آمدن فشار زیاد به آن جلوگیری می‌كند. خوانندگی فعالیتی دشوار و توان‌فرساست كه شرایط فیزیكی و جسمانی مناسبی می‌طلبد.

طبیعتاً وضعیت روحی و جسمی بد و نامناسب تأثیر نامطلوبی بر صدا می‌گذارد. اگر عضلاتی كه برای خوانندگی به كار گرفته می‌شوند ورزیده نباشند اختلالاتی در صدای خواننده ایجاد می‌شود.

بی‌شك دود سیگار، بافت مخاطی مجرای تنفسی و تارهای صوتی را تحریك می‌كند، البته انعطاف‌پذیری افراد در برابر بوی توتون، متفاوت است، در حالی كه بسیاری از خوانندگان در مكانهایی كه سیگار كشیده می‌شود نمی‌مانند، برخی دیگر معتقدند سیگار هیچ زیانی برایشان ندارد.

اما مسلماً خوانندگان باید حداقل چند ساعت قبل از اجرا از استنشاق بوی سیگار و مصرف الكل خودداری كنند. الكل علاوه بر اینكه بر سیستم عصبی تأثیر منفی می‌گذارد به غشای مخاطی دستگاه تنفسی نیز آسیب می‌رساند.

سرماخوردگی نیز می‌تواند به صدای خوانندگان آسیب برساند. انجام فعالیتهای ورزشی برای مقابله با این بیماری بسیار مهم است.بر اساس تحقیقات ورزش با افزایش قدرت دفاعی بدن در برابر میكروبها از عفونت مجرای تنفسی جلوگیری می‌كند.۵

همچنین برای خوانندگان انجام تمریناتی كه استقامت بدن را افزایش می‌دهند مناسب است، به عنوان مثال آنها می‌توانند ۱۵ تا ۲۰ كیلومتر در هفته بدوند.البته رشته‌های ورزشی‌ای كه حین انجام آن ورزشكار بیشتر با بینی نفس می‌كشد مناسب‌تر است. ورزشهایی مانند دوچرخه‌سواری، شنا و كوهنوردی به خوانندگان توصیه می‌شود.

مصرف ویتامین C نیز تا حدی از عفونت مجرای تنفسی جلوگیری می‌كند، به‌ویژه هنگام فعالیت شدید جسمانی ویتامین C خطر ابتدا به سرماخوردگی و عفونت مجرای تنفسی را كاهش می‌دهد.۶

اگر حنجره خواننده ملتهب باشد خوانندگی عوارض بسیار بدی را در پی دارد. در هر حال پزشك باید تشخیص دهد كه آیا خواننده می‌تواند بخواند یا خیر.برخی از اقدامات متداولی كه افراد هنگام سرماخوردگی انجام می‌دهند برای خوانندگان توصیه نمی‌شود، به عنوان مثال بخور جوشانده بابونه و یا عصاره آن غشای مخاطی دستگاه تنفسی را خشك می‌كند.

استفاده از آب نمك به همراه قطره‌های بینی (به عنوان مثال otriven) و ویتامین B۶ مفید است، اما، استفاده طولانی مدت از قطر‌ه‌های بینی نیز به بافت مخاط بینی آسیب می‌رساند. همچنین بخور دائمی هنگامی كه عفونتی در دستگاه تنفسی وجود ندارد نه تنها مفید نیست بلكه سطح غشای مخاط بینی را نرم و مستعدِ زخم شدن و آسیب‌دیدگی می‌كند.

هنگام سرماخوردگی باید از مصرف الكل و به خصوص استنشاق دود سیگار دوری كرد. مصرف آنتی‌بیوتیك نیز برای مقابله با عفونت مجرای تنفسی توصیه نمی‌شود زیرا آنتی‌بیوتیك در برابر ویروسها بی‌تأثیر است.

گاهی برخی عادات زیا‌ن‌آور مانند سرفه كردن و یا سینه صاف كردن قبل از شروع دوره آموزشی برای هنرجویان به صورت عادت درآمده است كه باید آنها را برطرف نمود.

انقباض شدید عضلات حنجره، زبان، فك و پشت گردن، اشتباه رایج خوانندگان است. در مواردی ناهنجاریهای فك و دندانها موجب گرفتگی عضلات می‌شود. برای رفع مشكلات خاصی كه ناشی از گرفتگی عضلات هنگام خواندن است، باید به پزشك متخصص رجوع كرد.

اگر محیط پر سر و صدا باشد شدت و ارتفاع صدا هنگام صحبت كردن بالا می‌رود كه این اثر ۷«Lombrad – Effect» نام دارد.

خوانندگان حرفه‌ای و آموزش‌دیده یاد می‌گیرند كه از این حالت اجتناب كنند، اما كسانی كه آموزش كافی ندیده‌اند هنگام اجرا در سالنهای بزرگ و یا به همراه اركستر بیش از حد به حنجره‌شان فشار می‌آورند. این اثر به خصوص در كنسرتهایی كه در فضای باز انجام می‌شود به دلیل كم شدن بازگشت صدا بیشتر است. همچنین خوانندگان پاپ كه معمولاً آموزشهای آكادمیك لازم را ندیده‌اند بیشتر آسیب می‌بینند.

هر خواننده باید مرزها و محدودیتهای صدایش را بپذیرد، خوانندگانی كه سعی می‌كنند بیش از وسعت و دینامیك صدایشان بخوانند به حنجره‌شان آسیب می‌رسانند.

علاوه بر این، خوانندگان باید بتوانند بر هیجان و ترس از صحنه غلبه كنند. این ترسها و بیماریهایی مانند افسردگی و بسیاری از اختلالات روانی دیگر به صدای انسان آسیب می‌رساند. در این موارد باید از روان‌پزشكان و روانشناسان كمك گرفت. خوانندگان جوان به دلیل فعالیت فیزیكی و فشار روانی زیاد اغلب كمی قبل از اجرای كنسرت بیمار می‌شوند.

آنها معمولاً قبل از كنسرت بیش از توانایی‌شان تمرین می‌كنند، و كمبود خواب هم دارند. اما با برنامه‌ریزی و زمان‌بندی دقیق و افزایش تدریجی زمان تمرین می‌توان فشار وارد بر حنجره را كم نمود.

پی‌نوشت:

۱. دكتر Renate Klöppel، پزشك متخصص كودكان، سال ۱۹۴۸ در هانوفر متولد شد. از ۱۹۷۲ـ۱۹۶۷ در دانشكده پزشكی و همچنین از ۱۹۸۶ به مدت پنج سال در مدرسه عالی موسیقی Trossingen تحصیل نمود و دیپلم آموزش موسیقی دریافت كرد. دكتر كوپل از سال ۱۹۸۶ به عنوان دانشیار در همان مدرسه و از سال ۱۹۴۴ در مدرسه عالی موسیقی Detmold هم تدریس می‌كند. او عمده فعالیتش در زمینه فیزیولوژی و پزشكی موسیقی است و كتابهای مختلفی در این زمینه نوشته و سمینارها و كنفرانسهای زیادی برگزار نموده است.

۲. فلوت بوهم، كامل‌ترین نوع فلوت است كه سال ۱۸۳۴ توسط تئوبالد بوهم ساخته شد. باز و بسته شدن سوراخها در این نوع فلوت توسط كلیدهای فلزی صورت می‌گیرد. این فلوت در مقایسه با فلوتهای قدیمی بسیار پیشرفته است. وجدانی، بهروز ـ‌ فرهنگ تفسیری موسیقی، تهران ۱۳۷۷

۳. Astrid kafka – Lutzow: physiologi der Stimme und sprache, in: peter Biesalski, Friedrich Frank (Hg.): phoniatrie – paedaudiologi, a.a.o.s.۱۳

۴. P. Lindholm et al: The Effect of postmenopause and postmenopausal HRT on Measured Voice values and Vocal Sympotoms, in: Maturitas ۲۸ (۱) ۱۹۷۷ S. ۴۷ – ۵۳.

۵. u.a. C.D Niemann, S.L. Nehlsen – Cannarella, P.A. Merkoff et al: The Effects of Moderate Exercise Training on Natural Killer Cells and Acute upper Respiratory Tract Infections, in: International Journal of Sports Medicine, ۱۱/۱۹۹۰, S. ۴۶۷ – ۴۷۳.

۶. z. B. Hemila: Vitamin C and Commen cold Incidena A Review of Studies with Subjects. Under Heavy physical Stress, in: International Journal of Sports Medicine, ۱۷ (۵) / ۱۱۹۶, S. ۳۷۹ – ۳۸۳.

۷. E. Lombrad: Le signe de L’elevation de la voix, in: Annales des maladies de L’oreille du Larynx , du nezet du pharynx, ۳۷/۱۹۷۷, S. ۱۰۱ – ۱۰۹.

شقایق پژهانفر