کشوری که شبیه هیچ جا نیست

پیوند سنت و مدرنیسم و تحولات اجتماعی در عربستان سعودی

ساختار اجتماعی عربستان‌ سعودی به هیچ کشور دیگری در خاورمیانه شبیه نیست. هر چند کشورهای دیگری هم در بین اعراب منطقه هستند که ساختار اجتماعی قبیله‌ای و عشیره‌ای دارند، اما در هیچ یک به اندازه این کشور، قبایل و عشایر در شکل دادن به وضعیت قدرت و سیاست تاثیرگذار نیستند.

تقریبا تمامی دولت‌های آل‌سعود رابطه بین مردم و حاکمیت را رابطه بین ارباب و رعیت تعریف کرده‌اند و در این کشور همواره ارتباطات قبیله‌ای و عشیره‌ای بیشترین نقش را در تبیین جایگاه افراد در جامعه ایفا کرده است.

آل‌سعود با توجه به ذهنیت فرمانبرداری مردم، گونه‌گونی قبایل و ایجاد پیوند بین قبایل مهم و بی‌توجهی به قبایل کوچک و پراکنده ارکان قدرت خود را بنیان نهاده‌اند.

عربستان‌سعودی کشوری پهناور است که قبایلش به دلیل بعد مسافت و شرایط خاص آب‌وهوایی در دوران مدرن هم روابط چندانی با هم ندارند.

این مساله باعث شده حتی امروز هم هویت قبیله‌ای و تمرکز قدرت در دست چند قبیله خاص حفظ شود. دو قبیله نجد و حجاز نبض قدرت را در کشور در دست دارند. در دوران قدرت امپراتوری عثمانی قبیله حجاز قدرت را در دست داشت، اما کم‌کم نجد بود که قدرت را قبضه کرد.

آل‌سعود در کنار برقراری روابط نزدیک با عشیره‌های مهم حجاز با پرداخت حقوق به بزرگان تمامی عشیره‌ها به نوعی آنان را وامدار خود کرده است.

نکته اصلی در نظام سیاسی عربستان سعودی این است که مفهوم مشارکت و فضای باز سیاسی با مفهوم آن در جوامع دموکراتیک فاصله زیادی دارد. در عربستان سعودی نه دولت قابل انتخاب توسط توده‌ها است و نه مدت زمان مشخصی برای حاکمیت تعریف می‌شود.

مقامات از بین وابستگان قبیله نجد منصوب می‌شوند و اگر فرد مناسبی وجود نداشته باشد نوبت به قبیله حجاز می‌رسد و اگر باز هم کسی یافت نشد نوبت به سایر قبایل و عشایر می‌رسد.

رشد جمعیت در دهه‌های اخیر در کنار گسترش مراودات فرهنگی و ظهور ماهواره و اینترنت موجب شده جامعه عربستان سعودی طی دو دهه اخیر تحولات فراگیری را پشت سر گذاشته و به مراتب بیش از هر زمانی در دوران معاصر ندای تغییرخواهی در آن به گوش برسد.

توزیع ناعادلانه ثروت، تغییرناپذیری حاکمان و فراهم نبودن بستر مشارکت سیاسی مهم‌ترین خواست توده مردم عربستان‌ سعودی در سال‌های اخیر بوده است.

نارضایتی به خصوص در بین شیعیان عربستان‌سعودی که در شرق این کشور حضور پررنگ‌تری دارند محسوس‌تر است. تبعیض شدیدی که در مورد شیعیان اعمال می‌شود این نارضایتی را دوچندان کرده است.

به عنوان نمونه در پژوهشی که سال ۱۹۹۴ انجام شد ۳۰ درصد مدیران مدارس مناطق شرقی کشور فقط از یک قبیله منصوب شده بودند و در وزارتخانه‌های دفاع،‌ کشور، دادگستری، امورخارجه و حج و اوقاف تنها ۷۰ شیعه کار می‌کردند و در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی حتی یک دانشجوی شیعه وجود نداشت.

حاکمان عربستان‌ سعودی که تا قبل از اشغال کویت سرسختانه در برابر درخواست مخالفان برای تشکیل مجلس مشورتی ایستادگی می‌کردند پس از حمله صدام به کویت و اشغال این کشور سال ۱۹۹۰ با تشکیل این مجلس موافقت کردند، اما اعضای این مجلس توسط شاه و نه مردم انتخاب می‌شدند و شاه در رد یا قبول پیشنهادهای این نهاد مختار است.

نمونه دیگر این که حکام آل‌سعود که تا قبل از حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ هیچ اعتقادی به دادن فضای تنفس به مخالفان به‌خصوص شیعیان نداشتند پس از این حملات با محدودکردن سلفی‌ها در صدد گشایش محدود فضای سیاسی کشور برآمدند.

برای اولین بار سال ۲۰۰۳ از فعالان زن دعوت به عمل آمد در کنفرانس «گفت‌وگوی ملی» که در شهر مکه برگزار شد حضور یابند و در مقابل برخورد با موسسات سلفی شدت یافت.

برخی از این موسسات که با جمع‌آوری کمک‌های به اصطلاح خیرین اقدام به انتقال آنان به گروه‌های تروریستی در غرب می‌کردند به کل از فعالیت منع شدند تا اندکی از فشارهای ایالات ‌متحده و غرب بر ریاض کاسته شود.

● مطالبات همیشه سرکوب‌شده مردمی

گروه‌های لیبرال خواستار افزایش سطح مشارکت عمومی در فرآیند سیاسی کشور و نظارت بر عملکرد نظام از طریق پارلمانی منتخب هستند در حالی که شیعیان تعدیل نقش وهابیت را دنبال می‌کنند.

بالا گرفتن نارضایتی داخلی در کنار فشارهای بین‌المللی بود که باعث شد ملک عبدالله به برگزاری کنفرانس‌های «گفت‌وگوی ملی» برای کاهش شکاف بین علمای شیعه وسنی تن داده و به تشکیل دو سازمان فعال در حوزه حقوق ‌بشر، افزایش اختیارات مجلس مشورتی، تاسیس انجمن روزنامه‌نگاران مستقل و تحقق انتخابات شوراها رضایت دهد.

یکی از وعده‌های ولیعهد پیشین تاسیس سازمانی غیردولتی برای نظارت بر حقوق‌ بشر بود که اواخر دوران نخست‌وزیری‌اش در سال ۲۰۰۴ محقق شد اگرچه این نهاد ۴۱ عضوی قدرت اجرایی ندارد.

ریاض در عین حال که موضعی سرسختانه در برابر مخالفان دارد مقابل آن دسته از مخالفان که گرایش به خشونت برای تحقق مطالبات خود دارند، نرمش بیشتری نشان می‌دهد.

دولتی‌ها برای نشان دادن علاقه‌شان به تغییر هرازچندگاهی تصمیم‌هایی می‌گیرند که پیش‌تر در این کشور سابقه نداشته است.

اعلام آمادگی برای واگذاری اختیارات بیشتر به مجلس مشورتی، استخدام زنان در وزارت امور خارجه و انتصاب دکتر مهار ارکوبی، به عنوان اولین رئیس زن دانشگاه در عربستان‌ سعودی شماری از این تصمیم‌ها بوده است.

برگزاری انتخابات برای مجلس مشورتی و ایجاد شوراهای شهری که اعضایش با رای مستقیم مردم برگزیده می‌شوند از تحولاتی بوده که با استقبال فعالان سیاسی مواجه شده است.

نکته عجیب در انتخابات شوراهای شهری در عربستان موفقیت مداوم اسلامگراها بوده است. در حالی که بسیاری از مردم مخالف عملکرد نظام حاکم هستند، اما به همان لیست‌هایی رای دادند که متضمن نام افراد نزدیک به نهادهای مذهبی بود که دست بر قضا رابطه نزدیکی با حاکمیت دارند.

● پادشاهی ملک عبدالله؛ نقطه عطف عربستان معاصر

شروع پادشاهی ملک‌عبدالله نقطه عطفی در تاریخ معاصر عربستان‌ سعودی بود. با مرگ فهد پس از ۲۲ سال پادشاهی در سال ۲۰۰۵ و در سن ۸۴ سالگی، نوبت به ملک عبدالله رسید که برادر ناتنی فهد بود و از طرف مادری (فهده بنت عاصی الشوریم) به قبیله رشیدیه منسوب است.

او کار اجرایی خود را با شهرداری مکه شروع کرد و در ادامه در پست‌های مختلفی چون وزارت دفاع و فرماندهی گارد ملی که از وفادارترین عشیره‌ها تشکیل شده است، به فعالیت خود ادامه داد.

او در دوران نخست‌وزیری به دلیل سلامت مالی، اعتباری برای خود دست و پا کرد. او معتقد به ایجاد توازن بین سنت‌ها و تحولات دنیای مدرن است و ضرورت اصلاحات و مدرنیزاسیون کشور را همیشه مورد تاکید قرار داده است.

او که برادری تنی در خاندان سلطنتی ندارد سمت‌های مهم هیات دولت را به برادران ناتنی خود از عشیره سدیری سپرده تا موقعیت خود را تحکیم کند.

او با سلسله اقداماتی چون افزایش حقوق کارمندان دون و میانی، تشکیل نهادی برای مقابله با فساد و رانت‌خواری در دستگاه دولتی و خانه‌سازی برای فقرا تلاش کرده مخالفت‌ها را کاهش داده و مقبولیت خود را افزایش دهد.

ملک عبدالله با صدور حکمی بوسیدن دست خود را منع و سعی کرده از این طریق نشان دهد علاقه‌مند به تغییر و اصلاحات در همه سطوح است.

با این حال تنش‌های داخلی در عربستان ادامه دارد، آل‌‌سعود همچنان قدرت را در انحصار خود نگه داشته و سرود ملی کشور «پادشاها زنده باشی» است.