تجربه خصوصی سازی و نقش نهاد تنظیم كننده مقررات صنعت مخابرات

آزادسازی مخابرات برای كشورهای در حال توسعه, یك فرآیند جدید و نسبتاً پیچیده به حساب می آید به همین جهت انتخاب و اتخاذ راهكارهای خصوصی سازی اپراتورهای مخابرات تحت مالكیت دولت, ایجاد رقابت و اعمال سیاست درهای باز و تشكیل نهاد تنظیم كننده مقررات به نفع رقابت, برای كشورهای در حال توسعه الزامی است

اجرای برنامه اصلاحات در زمینه مخابرات در اكثر كشورهای در حال توسعه از طریق خصوصی‌سازی، رقابت و نتظیم مقررات انجام می‌گیرد. این امر موجب افزایش ضریب نفوذ تلفن، كیفیت خدمات و بهره‌وری نیروی انسانی شده است.

عملكرد برنامه اصلاحات در تلفن‌های ثابت

آزادسازی در صنعت مخابرات در كشورهای در حال توسعه معمولاً از واگذاری ارائه خدمات تلفن ثابت شروع شده است. البته اتخاذ سیاست اصلاحات در زمینه صنعت مخابرات در كشورها متفاوت بوده است. بعضی از كشورها مانند چین و هند رقابت را در بخشی از بازار خدمات تلفن ثابت (محلی، راه دور و بین‌المللی) آغاز كردند. این در حالی بود كه اپراتور دولتی تحت مالكیت بخش عمومی قرار داشت.

برخی دیگر از كشورهای در حال توسعه، مانند اندونزی، مالزی و پاكستان، ابتدا خصوصی‌سازی شركت‌های تحت مالكیت دولت را انجام دادند و به كارگیری رقابت را به زمان دیگر موكول كردند.

بعضی از كشورهای آسیایی مانند ژاپن و سریلانكا، رقابت و خصوصی سازی را همزمان انجام داده‌اند.از طرفی، كشورهای مالزی و فیلیپین قبل از سال ۱۹۹۰ م. نسبت به تأسیس نهاد تنظیم‌كننده مقررات اقدام كردند. اما بقیه كشورها در ایجاد نهاد تنظیم كننده مقررات با تأخیر مواجه بوده‌اند. كشور چین فاقد نهاد تنظیم كننده مقررات است و وزارت صنعت اطلاعات آن كشور این مهم را به عهده دارد.

عملكرد برنامه اصلاحات در تلفن‌های همراه

رشد فزاینده تلفن‌های همراه را می‌توان به اصتفاده از فناوری دیجیتالی و سیاست درهای باز جهت ارائه خدمات تلفن‌های همراه از طریق افزایش تعداد اپراتورها منتسب كرد. افزایش تعداد اپراتورهای تلفن همراه به خصوص در نیمه دوم دهه ۱۹۹۰ چشمگیر بوده است. نكته جالب آن است كه منطقه آسیا برخلاف اروپا و كشورهای آمریكای لاتین از فناوری دیجیتالی یكسانی استفاده نكرد. به عنوان مثال، فناوری غالب در كشورهایی مانند چین، هند، اندونزی و مالزی GSMبود حال آن كه كشورهایی مانند هنگ كنگ، كره جنوبی ، فیلیپین، سنگاپورو تایلند سیستم CDMA را به كارگرفتند.در كشورهای غنی، خدمات تلفن همراه نقش خدمات مكمل را ایفا می‌كند. چون اكثر مشاغل تجاری و خانوارها قبلاً به خدمات شبكه تلفن ثابت دسترسی داشته‌اند. اما در كشورهای با درآمد سرانه پایین، تلفن همراه به عنوان كالای جانشین برای خدمات تلفن ثابت به شمار می‌رود. این موضوع به خصوص در كشورهای با فهرست انتظار طولانی (Waiting List) برای برقراری ارتباط مصداق دارد.اما در فیلیپین عامل كلیدی و مؤثر در رشد تلفن همراه برنامه موفقیت‌آمیز Pre-Paid بوده است. به طوری كه تا پایان سال ۱۹۹۹ م. بیش از ۷۰ درصد مشتركان فیلیپینی از خدمات Pre-Paid استفاده می‌كرده‌اند.

ضریب نفوذ تلفن، ثابت و همراه

در سال ۱۹۹۰ م. اكثر كشورهای درت حال توسعه، از جمله ایران فاقد تلفن همراه بودند. اما در سال ۲۰۰۲ م. ضریب نفوذ تلفن همراه در ایران به ۳۵/۳ درصد رسید. در حالی كه در همین سال ضریب نفوذ تلفن همراه كشورهایی مثل تركیه، مراكش، فیلیپین مالزی، اردن و لبنان به ترتیب ۷۵/۳۴، ۹۱/۲۰، ۱۳/۱۹، ۶۸/۳۷، ۸۹/۲۲، ۷۰/۲۲ بوده است.گفتنی است كشور ایران در پایان سال ۱۳۷۳ (۱۹۹۴م) فقط ۹۲۰۰ مشترك تلفن همراه داشته است.از سوی دیگر ضریب نفوذ تلفن ثابت ایران در مقایسه با دیگر كشورهای در حال توسعه نیز قابل توجه است. در پایان سال ۱۹۹۰م. ضریب نفوذ تلفن ثابت ایران ۷۳/۳ درصد بود، كه حتی از رقم متوسط جهانی در آن سال كمتر است. اما در پایان سال ۲۰۰۲م. ضریب نفوذ تلفن ثابت ایران به ۶۶/۱۸ درصد رسیده كه از متوسط جهانی نیز فراتر رفته است.از جمله دلایل این افزایش (بدون در نظر گرفتن كیفیت خدمات)، می‌توان گرایش به سمت فناوری‌های نوین مثل سیستم‌های دیجیتال، راه‌اندازی شبكه فیبر نوری و منابع عظیم سرمایه‌ای را نام برد.در مقابل، ضریب نفوذ تلفن همراه ایران پس از یك دهه، در پایان سال ۲۰۰۲م. به ۳۵/۳ درصد رسیده است. دلایل عمده عدم افزایش ضریب نفوذ تلفن همراه در كشور را می‌توان به عواملی چون تمركز بر توسعه شبكه تلفن ثابت، عدم استفاده بهینه از توانمندی‌های فناوری‌های پیشرفته و نبود سرمایه‌گذاری مورد نیاز در بخش‌های نرم‌افزاری شبكه به ویژه آموزش و جذب نیروی انسانی متخصص نسبت داد.اما عدم توفیق سیاست‌های خصوصی سازی در طول برنامه توسعه و نبود نهاد تنظیم كننده مقررات از عوامل مهم عدم تحقق ضریب نفوذ تلفن همراه در سطح قابل قبول بوده است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد كه اكثر قریب به اتفاق كشورهای در حال توسعه به استثنای كشورهای ایران، تونس و الجزایر ضریب نفوذ تلفن همراه خود را به سطح قابل توجهی در منطقه افزایش داده‌اند.

توانمندی استفاده از تجهیزات

برای تعیین میزان توانمندی استفاده از تجهیزات مخابراتی در شبكه می‌توان از منحنی JIPP استفاده كرد. این منحنی رابطه خطی بین ضریب نفوذ تلفن ثابت و همراه و GDP سرانه را نشان می‌دهد و مشخص می‌كند یك كشور براساس توانمندی استفاده از امكانات و تجهیزات مخابراتی در مقایسه با كشورهای دگر با GDP سرانه مشابه، تا چه اندازه‌ خوب عمل كرده است. در این ارتباط، كشورهای پایین منحنی با GDP سرانه مشابه از نظر برخورداری و توانمندی استفاده از امكانات مخابراتی قوی محسوب می‌شوند. همچنین كشورهایی كه بالای منحنی هستند و دارای GDP سرانه مشابه هستند، از نظر برخورداری و توانمندی استفاده از امكانات مخابراتی، ضعیف تلقی می‌شوند.به این ترتیب، در پایان سال ۲۰۰۱م. براساس ضریب نفوذ تلفن ثابت، كشورهایی مانند الجزایر، تونس، فیلیپین و مالزی از لحالظ برخورداری و توانمندی استفاده از امكانات و تجهیزات مخابراتی، ضعیف و كشورهای اردن، مصر، سوریه، مراكش، لبنان، تركیه و تا حدودی ایران، قوی قلمداد شده‌اند.در ارتباط با ضریب نفوذ تلفن همراه كشورهای تونس، تركیه، مالزی، الجزایر و ایران از نظر برخورداری و توانمندی استفاده از امكانات و تجهیزات مخابراتی و ضعیف و كشورهای مصر، مراكش، فیلیپین، لبنان، سوریه و اردن خوب عمل كرده‌اند.

موقعیت بازار تلفن‌های ثابت و همراه بعضی كشورهای در حال توسعه طی سال‌های ۱۹۹۹-۲۰۰۲

---