نقش دولت در تولید ملی

تولید ملی با سرمایه های انسانی و مادی تحقق می یابد, ولی مدیریت و نظارت دولت, نقش تعیین کننده ای در تحقق اهداف مطلوب جامعه اسلامی دارد

تولید ملی با سرمایه های انسانی و مادی تحقق می یابد، ولی مدیریت و نظارت دولت، نقش تعیین کننده ای در تحقق اهداف مطلوب جامعه اسلامی دارد؛ از این رو نمی توان رشد و توسعه اقتصادی را به عنوان اهداف جامعه اسلامی مورد توجه قرار داد اما مدیریت و نظارتی بر تولید نداشت.

نویسنده در این مطلب به بررسی نقش مدیریت و نظارت دولت در حوزه اقتصادی پرداخته است.

● تولید ملی و رشد اقتصادی، فرآیندی پیچیده

تولید و فرآوری، فعالیتی پیچیده انسانی است که می بایست همه بسترها و منابع آن تامین گردد تا تولید و فرآوری مناسب و مطلوب بویژه برای جامعه ایمانی تحقق یابد؛ زیرا اقتصاد اسلامی، سبک خاصی از اقتصاد را در چارچوب کلی سبک زندگی اسلامی ارایه می دهد که با اقتصادهای غیراسلامی تفاوت ماهوی دارد. اصولا از نظر اسلام و آموزه های وحیانی آن، اقتصاد، زمانی می تواند مایه قوام جامعه باشد که بتواند اهداف آفرینش انسان بلکه هستی را برآورده سازد و در راستای آن اهداف قرار داشته باشد.

با نگاهی به اصول اقتصاد اسلامی از جمله ایجاد عدالت اقتصادی (حدید، آیه ۲۵؛ حشر، آیه ۷) و رعایت عدل و انصاف در امور اقتصادی جهت دست یابی انسان و جوامع به خیر سعادت در دنیا و آخرت (اعراف، آیه ۸۵؛ هود، آیات ۸۵ و ۸۶؛ اسراء، آیه ۳۵) می توان گفت که مدیریت و نظارت عالی دولت اسلامی، شرط اساسی در تحقق این اهداف خواهد بود. از این رو خداوند یکی از ماموریت های پیامبران(ع) را روشنگری، ارائه راهکارهای علمی و عملی در قالب آموزه های معرفتی و دستوری، بیان حدود و مرزهای سلامت اقتصادی و صحت آن، بیان موارد فساد اقتصادی و مصادیق آن، نظارت و مدیریت دائمی بر عملکرد اقتصادی مردم از استفاده از منابع گرفته تا تولید، توزیع و مصرف کالا دانسته است.

آیات بسیاری از قرآن به این نکته توجه می دهد که عدالت خواهی و تحقق آن در جوامع بشری از جمله عدالت اقتصادی از ماموریت های پیامبران است و دولت اسلامی موظف است تا بر عملکرد اقتصادی مردم مدیریت و نظارت کند چنانکه بر عملکردهای دیگر انسان ها مدیریت و نظارت می کند. لذا در بهره مندی عمومی از جامعه، تولید و فرآوری محصولات بر اساس اهداف آفرینش و مبارزه با تولیدات و محصولات زیانبار چون شراب و خمر، جلوگیری از ایجاد فساد در تولید و فرآوری های مادی وزمینی مصرف های تبذیری و اسرافی و مانند آن احکام و قوانین دستوری را صادر کرده و هرگونه مخالفت و مبارزه با آن را عامل ورود به دوزخ و تباهی در زندگی دنیوی و اخروی دانسته است.

از آن جایی که تولید و رشد اقتصادی و توسعه و سلامت آن، دارای شرایط و مقتضیات بسیاری است و یک فرآیند پیچیده ای باید تحقق یابد، اسلام بر همه مراحل و فرآیندهای آن توجه داشته و احکام قوانین و دستورهایی را صادر کرده و نظارت دولت اسلامی و مدیریت آن را خواهان شده است؛ زیرا بدون تحقق این شرایط و بسترها و نظارت و مدیریت عالی دولت اسلامی نمی توان از تحقق اقتصاد اسلامی و حرکت بر مدار اهداف آفرینش انسان و هستی سخن گفت.

به عنوان نمونه، کار و سرمایه انسانی در دو شکل فکری و بدنی می بایست وجود داشته باشد تا تولید و فرآوری اقتصادی تحقق یابد؛ بنابراین عامل انسانی نقش تعیین کننده در تولید ایفا می کند. بر این اساس شرایط کار و کارگر در دستور کار آموزه های اسلامی قرار گرفته است؛ چرا که هرگونه اختلال در اندیشه و توان فکری کارگر و عامل انسانی می تواند اختلال جدی در سلامت اقتصادی ایجاد کند. تولیداتی که با فکر و اندیشه بیمار انجام می گیرد، در راستای زیان به انسان قرار خواهد گرفت و منابع انسانی بیمار می تواند همان گونه که خمر و شراب زایل کننده عقل و هوش بشر را بسازد و تولید نماید، می تواند تولیدات و محصولات شیمیایی و اتمی را بسازد که موجبات کشتار دسته جمعی بشر شود.

اسلام بر چگونگی توزیع منابع مادی و ثروت و سرمایه توجه دارد؛ زیرا هرگونه اختلال در آن می تواند اختلال جدی در روند سلامت اقتصادی جامعه و بهره مندی همگانی از منابع خداداد ایجاد کند. از این رو مدیریت و نظارت بر توزیع و بهره مندی از منابع مادی و ثروت را دستور کار دولت اسلامی قرار داده است. این مدیریت و نظارت چنان که گفته شد در همه مراحل و فرآیندهای تولید و فرآوری اعمال می شود و حتی با توجه به اهداف عالی سبک زندگی اسلامی، مدیریت و نظارت بر مصرف و چگونگی آن نیز اعمال می گردد.

● اصول مدیریت و نظارت دولت اسلامی بر تولید

از آن جایی که اقتصاد از نظر آموزه های وحیانی قرآن و اسلام، مایه قوام جامعه اسلامی است (نساء، آیه ۵) هرگونه اختلال و بحران در آن به معنای بحران در اجتماع و جامعه خواهد بود؛ لذا آموزه های وحیانی اسلام در ارایه و بیان سبک زندگی خاص اسلامی، توجه ویژه ای به حوزه اقتصادی در کنار حوزه اعتقادی دارد و چنانکه بیان شد با اشکال و شیوه های گوناگون، مدیریت و نظارت دائمی بر عملکرد اقتصادی جامعه اسلامی دارد تا با سلامت اقتصاد، عملکرد اجتماعی و اعتقادی جامعه اسلامی نیز از سلامت و صحت برخوردار شود.

این اعمال مدیریت و نظارت، از برنامه ریزی در توزیع منابع تا چگونگی تولید و مصرف انجام می شود. دولت اسلامی می بایست با توجه به نیازهای جامعه، مدیریت تولید را در اختیار بگیرد تولید و فرآوری های کالاهای راهبردی در برنامه ریزی اقتصادی مورد توجه قرار گیرد؛ چنان که حضرت یوسف(ع) با توجه به شرایط خشکسالی، تولید را متمرکز بر تامین غذایی کرد و گندم را که مهم ترین خوراک جامعه مصری و عامل امنیت غذایی آن جامعه بود، تولید کرد. سرمایه گذاری آن حضرت(ع) بر تولید گندم موجب شد تا نه تنها از هفت سال خشکسالی و قحطی بر هند بلکه حتی توانست غذا و نیازهای اقتصادی جوامع بیگانه و پیرامونی را تامین کند؛ گزارش های قرآنی حاکی از آن است که مردم کنعان از جمله خانواده حضرت یعقوب(ع) از فلسطین برای واردات گندم و کالا به مصر می رفتند.

مدیریت در برنامه ریزی کالاها و تولیدات راهبردی از مهم ترین مسئولیت های دولت اسلامی است. دولت اسلامی اگر بتواند در این مسئولیت خود خوب عمل کند، نه تنها با مشکلات اقتصادی و تحریم ها و بحران می تواند مقابله کند، بلکه این امکان را می یابد تا دیگران را تحت سلطه اقتصادی خود قرار دهد و براساس آموزه های عدالت خواهانه زمینه گسترش اقتصاد اسلامی را فراهم آورد. از برخی از آیات از جمله آیات ۵۸ تا ۶۰ سوره یوسف برمی آید که می توان از ابزارهای اقتصادی حتی محصولات و تولیدات راهبردی چون مواد غذایی، جهت فشار بر دیگران در راستای مقاصد مشروع بهره گرفت. پس دولت و نظام اسلامی می تواند از موقعیت اقتصادی خود برای مدیریت بحران یا فشار بر دیگران بهره برد. همان کاری که دولت اسلامی در ماه های اخیر با قطع صادرات نفت به کشورهای اروپایی انجام داد تا به خواسته های مشروع خود دست یابد.

بسیاری از کشورهای پیشرفته و توسعه یافته اقتصادی بر عملکرد تولیدی جوامع خود مدیریت و نظارت مستقیم و غیرمستقیم دارند. از این رو محصولات و تولیدات راهبردی چون گندم را به شدت مورد مدیریت و نظارت مستقیم خود قرار می دهند. در حالی که در کشورهای توسعه نیافته اقتصادی، فقدان مدیریت و نظارت و برنامه ریزی در تولیدات به ویژه در بخش های کشاورزی و تامین نیازهای غذایی جوامع موجب می شود تا همواره با بحران غذایی مواجه شوند.

به عنوان نمونه مساحتی که برای کشت گندم یا جو یا پیاز و سیب زمینی در نظر گرفته می شود، هر ساله متغیر است، بدین ترتیب جامعه گاه با افزایش محصولی چون پیاز و سیب زمینی یا هندوانه مواجه می شود و در سالی دیگر، در محصولی با بحران و فقدان تولید دست و پنجه نرم می کند.

دولت اسلامی می بایست با برنامه ریزی دقیق در مساحت و نوع محصولات راهبردی و سرمایه گذاری مناسب انسانی و مادی، این امکان را در جامعه فراهم آورد تا در امنیت غذایی به سر برد و در تأمین نیازهای ابتدایی اقتصادی خود با مشکل مواجه نشود.

در تولیدات و محصولات باغی و فرآوری آنها و نیز در دامداری و پرورش گاو و گوسفند و مرغ و طیور نیز می بایست برنامه ریزی راهبردی همراه با نظارت کامل دولت انجام گیرد. با نگاهی به آموزه های قرآنی، معلوم می شود که کشاورزی و دامداری در حوزه اقتصادی و تامین نیازها و مایحتاج ابتدایی جامعه باید از مهم ترین دغدغه های برنامه ریزان و مدیران جامعه باشد.

گزارش قرآن از جامعه یهودی هرچند که با نوعی تعریض همراه است نشان می دهد که مردم نمی توانند به زندگی تک محصولی بسنده کنند و نیازمند آن هستند که حتی در تغذیه از تنوع غذایی برخوردار باشند. این گرایش طبیعی انسان ها به تنوع محصولات و مواد غذایی نشان می دهد که جوامع بشری حتی در هنگام بحران ها و تحریم ها خواهان تنوع و تعدد محصولات هستند. بنابراین، دولت هرچند که باید همت خود را مصروف تامین نیازهای اساسی و اصلی غذایی کند ولی می بایست تنوع غذایی را در حد ممکن در برنامه ریزی و تولیدات خود رعایت نماید.

خداوند گزارش می کند که حضرت یوسف(ع) تنها به تولید محصول گندم اقدام نکرد بلکه به تولیدات باغی نیز توجه داشته و محصولات و فرآورده های آن را به اشکال گوناگون چون خشکبار ذخیره سازی کرده بود. بنابراین، حتی در بحران ها و تحریم ها دولت باید ضمن ذخیره سازی راهبردی محصولات اساسی غذایی، گام-هایی برای تحقق تنوع غذایی بردارد.

مدیریت و نظارت دولت اسلامی می بایست افزون بر تولیدات کشاورزی و دامداری در حوزه های دیگر از جمله صنعت و خدمات نیز اعمال شود؛ زیرا هر آنچه که نظام اقتصادی اسلام برای ایجاد انسان و جامعه کامل و آرمانی نیاز دارد، تا انسان به سعادت و خیر در دنیا و آخرت دست یابد، می بایست از سوی مدیران و رهبران خبره و کارشناس اسلامی مدیریت و نظارت شود. (یوسف، آیه ۵۵)

دولت افزون بر مدیریت کمیت تولیدات و محصولات باید بر کیفیت آن هم نظارت داشته باشد؛ زیرا حفظ کیفیت محصولات می تواند بهره مندی و بهره وری از کالا و خدمات را نیز افزایش دهد و موجبات خیر و سعادت بیشتر مردم را فراهم آورد. گزارش قرآن از حضرت یوسف نشان می دهد که آن حضرت برای حفظ کیفیت گندم و نیز بقای کیفیت محصولات، مدیریت، برنامه ریزی و نظارت کاملی را اعمال می کرده است. از جمله این برنامه ریزی و نظارت و مدیریت بر کیفیت محصولات، حفظ گندم در سنبله آن است.(یوسف آیه ۴۷)

مشکلات بحران و تحریم اقتصادی و لزوم تأکید بر تولیدات و محصولات راهبردی به معنای آن نیست که از کیفیت آن غافل شویم. حفظ کیفیت در کنار کمیت است که رشد و توسعه اقتصادی و بهره وری آن را تضمین می کند.

● مدیریت و نظارت دولت بر توزیع و مصرف

اگر بخواهیم درباره مدیریت اقتصادی و نظارت دولت اسلامی بر حوزه تولید سخن به میان آوریم، مسائل و مباحث زیادی مطرح خواهد شد که در حوصله یک مطلب کوتاه نمی گنجد. از این رو در بخش تولید به همان اصول گفته شده بسنده می شود.

اما در حوزه های دیگر از توزیع و مصرف تولیدات، باید گفت که دولت اسلامی نقش مهم خود را در مدیریت و نظارت می بایست همچنان انجام دهد؛ چرا که تولید و افزایش محصولات و فرآورده های کشاورزی و صنعتی زمانی می تواند بازده مناسب و مفیدی برای جامعه داشته باشد که توزیع درست و مصرف مناسبی از آن باشد.

فقدان مدیریت و نظارت بر حوزه مصرف می تواند افزون بر اینکه اصل کار را با خطر مواجه سازد و بحران را به تولید و سرمایه گذاری بکشاند همچنین می تواند اهداف متعالی جامعه اسلامی یعنی بهره مندی همگانی از مواهب زندگی و قسط و عدالت فراگیر را با خطر مواجه سازد.

هدف از تولید و افزایش محصولات و فرآورده ها، بهره مندی بیشتر و بهتر مردم از آن است . پس لازم است تا برنامه ریزی شود تا این هدف به بهترین شکل و شیوه اعمال شود. از آنجایی که برخی از مسئولان و مردم به حقوق خود بسنده نمی کنند و از حدود تجاوز می کنند، لازم است تا در توزیع تولیدات و سرمایه و محصولات، نظارت مستقیم و دقیقی اعمال شود؛ چنانکه حضرت یوسف(ع) با همه مسئولیت های کلان مدیریت حکمرانی مصر و مقام نخست وزیری، بر توزیع، نظارت مستقیم اعمال می کرد و حتی در معاملات با بیگانگان حضور می یافت. (یوسف، آیات ۵۸ تا ۷۹)

همان گونه که دولت وظیفه دارد مسئولیت جمع آوری سرمایه ها و توزیع ثروت را به عهده گیرد و انفال را در اختیار داشته و زمینه و بستر گردش سالم اقتصادی را فراهم آورد (حشر، آیه ۷، انفال، آیه ۱) می بایست، به گونه ای عمل کند تا همگان از این ثروت و تولیدات بهره مند شوند و به ویژه ناتوانان جامعه از تولید و ثروت جامعه محروم نگردند. خداوند به پیامبر(ص) فرمان می دهد تا به عنوان رهبر جامعه اسلامی زکات را جمع آوری و در مصادیق و مصارف آن توزیع کند. (توبه آیه ۱۰۳ و آیات دیگر)

طرح هدفمندی یارانه ها و همچنین مدیریت و نظارت بر آن، نمونه ای امروزی از این نظارت و مدیریتی است که خداوند از رهبران اسلامی خواسته است.

پیامبران و حاکمان اسلامی در طول تاریخ، بر آن بودند تا همه مراحل تولید و توزیع و مصرف را مدیریت و نظارت کنند تا فسادی در این بخش ها و حوزه ها ایجاد نشود. مدیریت ونظارت بر اندازه ها و اوزان نیز مصداقی از مصادیق توزیع است؛ به این معنا که حتی در امور اقتصاد جزیی و شخصی نیز دولت اسلامی می بایست اعمال مدیریت و نظارت کند و اجازه ندهد تا گردش و جریان سالم اقتصادی در جامعه مخدوش و با خطر فساد مواجه شود.

مبارزه با مفاسد اقتصادی به ویژه در بهره مندی از ثروت و سرمایه های عمومی، توزیع و مصرف، از جمله برنامه هایی است که دولت اسلامی می بایست انجام دهد. آیات قرآنی بسیاری به این مهم توجه داده است؛ چرا که مبارزه با مفاسد اقتصادی به معنای ایجاد فضای سالم اقتصادی و بهره مندی همگانی از اقتصاد و مواهب طبیعی دنیا است.(بقره آیات ۱۸۸ و ۲۷۸ و ۲۷۹، العمران، آیه ۱۳۰؛ نساء، آیه ۲۹؛ انعام، آیه ۱۵۲)

به هر حال، آموزه های قرآنی بر مدیریت، برنامه ریزی و نظارت دایمی و همیشگی دولت و مسئولان اسلامی جامعه در همه مراحل تولید و توزیع و مصرف تأکید دارد؛ چرا که این گونه اعمال مدیریت و نظارت، گام اساسی برای بهره مندی بهینه از مواهب طبیعی و امکانات اقتصادی است که خداوند در اختیار بشر در زمین قرار داده است.

علی پوریا