دانش خواب و رویا

پستانداران می خوابند, پرندگان می خوابند, حتی ماهی ها, خزندگان و حشرات نیز می خوابند خواب برای جانداران ضروری تر از غذا است و انسان در حدود یك سوم از عمرش را در خواب می گذراند

چرا نیاز داریم كه مدتی چنین طولانی را در بی خبری سپری كنیم؟ و اگر نخوابیم چه اتفاقی خواهد افتاد؟ در این جا سری می زنیم به دنیای عجیب خواب عمیق، خواب سطحی، رویا و تمام جنبه های دیگر یك خواب شبانه خوب (یا بد) و با دانشمندانی كه تلاش می كنند به ژرفای عمیق تر اسرار خواب دست یابند به گفت وگو می پردازیم.كمتر كسی از این واقعیت خبر دارد كه چارلز لیندبرگ نخستین انسانی كه قرار بود پروازی بدون توقف برفراز اقیانوس اطلس داشته باشد، تقریباً ناكام ماند. نه به خاطر آن كه هواپیما یش مناسب نبود یا به خاطر هوای نامناسب بلكه به خاطر آن كه در مبارزه اش با خواب شكست خورد.تصور كنید ۳۳ ساعت و نیم با صدای وزوز یكنواخت موتور در گوش هایتان در یك جا ثابت و بی حركت مانده اید و تنها سه ساعت وقت در شب دارید كه كم و بیش چرتی بزنید. تازه حالا شاید بتوانید تا حدی با لیندبرگ همدردی كنید. «چشم هایم خشك و سخت درست مثل سنگ شده بودند پلك ها را گویی چندین پاوند وزن به زور پایین می آورد. باز نگاه داشتن آنها به دشواری به حال افقی، نگاه داشتن بازو ها به مدتی طولانی بود... تمام بدنم یكصدا فریاد می زد كه هیچ چیز، هیچ چیز در زندگی به زیبایی و دلپذیری خواب نیست.» چندین بار با چشمان باز به خواب رفت (پدیده ای كه گاه آن را خواب خرد می خوانند) و وقتی كه از خواب پرید متوجه شد كه هواپیما با سرعت به سمت زمین شیرجه می رود.آنچه كه لیندبرگ را از این وضعیت نومید كننده نجات داد، ساعت بدنش بود. بیست و چهار ساعت پس از ترك نیویورك درست زمانی كه تصور می كرد همه چیز را باخته احساس كرد كه حالش بهتر شده است. ریتم روزانه بدنش وارد دوره هوشیاری شده بود و خود شاهد فرود آ مدنش در پاریس بود. اگر قبل از آن كه بار دیگر در حالت خواب فرو رود نمی رسید، مسلماً كار به سامان نمی رسید.نكته این است كه خواب فعالیتی نیست كه به انتخاب و سلیقه ما باشد طبیعت خواب را بر ما تحمیل می كند و حتی اگر پلك هم نداشتیم باز هم به خواب می رفتیم. بیشتر ما اگر حتی یك شب هم بی خوابی بكشیم دچار تمام دشواری هایی خواهیم شد كه نزدیك بود لیندبرگ را از پای درآورند. بدون خواب خلق ما تنگ و افسرده می شود، روابط اجتماعی مان آسیب می بیند، سلامتی مان دچار اختلال می شود و خلاصه انجام هر عملی با دشواری همراه خواهد بود. خواب برای زنده ماندن مان مهم تر از غذاست. با این حال خواب حداكثر یك سوم زندگی ما را به خود اختصاص می دهد. بیشتر ما هنگام مردن بیشتر از ۲۵ سال از زندگی مان را در سرزمین خواب و رویا به سر برده ایم. به قول پل مارتین نویسنده كتاب «شمردن گوسفندان: دانش و لذایذ خواب و رویا ها»، «هنگامی كه می میرید سهم بزرگ تری از هستی تان صرف این حالت شده تا مثلاً عشق ورزیدن، بزرگ كردن فرزندان، بازی كردن، موسیقی گوش دادن، یا هر فعالیت دیگری كه ما انسان ها اینقدر برای آن ارزش قائلیم.»چرا لازم است كه این همه مدت را در حالت بی خبری به سر بریم؟ روشن است كه بدون نفس كشیدن، تولیدمثل كردن یا غذا خوردن، فواید خواب چندان آشكار نخواهد بود.

•چرا می خوابیم

خواب رفتاری است كه سابقه آن را می توان در نردبان تكامل به خیلی دورها رساند. در تمام حیوانات خواب شامل قطع فعالیت فیزیكی و نقصان هوشیاری حسی طی دوره های منظم در طول دوره های ۲۴ ساعته است. حیوانات دیگر _ حتی مگس میوه- را هم می توان با محرك هایی چون كافئین بیدار نگه داشت و آنها نیز همچون انسان ها وقتی كه نوزاد هستند بیشتر می خوابند. لذا خواب یكی از پایه های بقای حیوانات به شمار می رود و میلیون ها سال تكامل و تحول نقش آن را حتی مهم تر و برجسته تر از سابق ساخته است ولی تا سال ۱۹۵۲ دانشمندان بر این گمان بودند كه خواب حالتی منفعل است كه فعالیت مغز در طول آن متوقف می شود . اما در آن سال كشف خارق العاده ای صورت گرفت. ناتائیل كلایتمن یكی از پیشگامان پژوهش در خواب و شاگردش یوجین آسرینسكی از دانشگاه شیكاگو متوجه این نكته شدند كه خواب دارای دوره هایی با حركت سریع چشم ما _ اصطلاحاً خواب همراه با حركات سریع چشم (خواب رم REM) _ است كه با فعالیتی دیوانه وار در مغز درست مانند بیداری همراه است.تا زمانی كه دلیل خواب رم كشف نشده بود، همه آن را حداكثر فعالیت مغز برای ضبط و ثبت وقایع تلقی می كردند. نخستین دوره خواب رم تا یك ساعت پس از به خواب رفتن ما روی نمی دهد. دانشمندان با پذیرفتن آن كه مغز در حال خواب در تمام طول شب از وضعیت یكسانی برخوردار است، معمولاً دستگاه های تهیه نوار مغز (EEG) را (كه در دوره ماقبل دیجیتالی امواج مغزی را با رد ممتد نوك مداد بر روی حلقه های كاغذ ترسیم می كردند) خاموش می كردند و لذا متوجه حالت رم در بیماران خویش نمی شدند. امروز می دانیم كه فعالیت مغز در طول مدت خواب یكسان نیست. خواب در یك دوره ۹۰ دقیقه ای از چهار مرحله خواب غیررم (NREM) و یك دوره خواب رم عبور می كند كه در مجموع حلقه ای را تشكیل می دهند كه در طول شب بار ها تكرار می شود. این كشف هم شده كه بیشتر رویا ها در طول خواب رم اتفاق می افتند و دو نوع خواب به همان اندازه با یكدیگر متفاوت اند كه خواب و بیداری با یكدیگر تفاوت دارند. لذا برای آن كه بتوانیم سردرآوریم كه خواب چیست، بهتر است این دو نوع خواب را جداگانه در نظر بگیریم.جالب این است كه با وجود آن كه تمام پستانداران، پرندگان و خزندگانی كه از نظر تكاملی جدید ترند دارای هر دو نوع خواب هستند، خزندگان ابتدایی تنها خواب غیررم دارند. این بدان معنا است كه خواب رم تحولی جدیدتر و احتمالاً همزمان با ظاهر شدن پستانداران یعنی ۲۵۰ میلیون سال قبل است.قرن ها این موضوع پذیرفته شده بود كه خواب صرفاً مكانیسمی است كه به بدن اجازه و امكان بازیابی پس از یك روز تلاش های فیزیكی را می دهد. در سالیان اخیر با استفاده از تكنیك های پیشرفته نقشه برداری (اسكن) از مغز، نشان داده شده كه خواب غیررم در واقع پس از فعالیت بدنی شدید تغییری نمی كند. از سوی دیگر كسانی كه تمام روز را در بستر دراز می كشند نیز وارد خواب غیررم می شوند، لذا نمی توان آن را به خاطر فعالیت فیزیكی دانست.

جروم سیگل پروفسور روانپزشكی و عضو «انستیتو پژوهش در مغز» در دانشگاه كالیفرنیا اعتقاد دارد كه خواب غیررم فرصتی را برای بازسازی سلول های آسیب دیده به دنبال یك روز فعالیت سوخت و ساز بدن فراهم می آورد: «متابولیسم (سوخت و ساز) وضعیت درهم و مغشوشی است كه به سلول ها آسیب می زند و گاه حتی آنها را نابود می سازد. به نظر می رسد كاهش سرعت متابولیسم و درجه حرارت بدن در طول خواب غیررم فرصتی را برای ترمیم در اختیار آنها می گذارد.»اما پروفسور جیم هورن از دانشگاه نوبلرو كه ویراستار یكی از دو نشریه بین المللی است كه به موضوع خواب اختصاص دارند، با این مسئله موافق نیست: «شواهد اندكی وجود دارد حاكی از این كه سلول های بدن صرف نظر از مغز اقدام به ترمیم خویش در طول دوره خواب كنند. تمام شواهد نشان می دهند كه سلول ها در طول بیداری به همان خوبی دوره خواب آسیب ها را ترمیم می كنند.» هورن خاطرنشان می كند كه مغز هیچ گاه در طول بیداری درهایش را نمی بندد حتی زمانی كه در تاریكی در بستر دراز كشیده ایم مغز مثل كامپیوتری كه در حالت انتظار (Standby) هست در آمادگی كامل به سر می برد. تصاویر نقشه برداری از مغز نشان داده اند كه مغز به ویژه ناحیه پیشانی قشر مغز تنها در طول دوره خواب غیررم تا حدی در استراحت به سر می برد. هورن چنین استدلال می كند كه بدین ترتیب می توانیم نتیجه بگیریم كه خواب غیررم فرصتی است برای بافت های مغز كه خستگی و فرسودگی طول روز را جبران كند. او با ذكر این نكته كه میلیون ها سال قبل زمانی كه خواب غیررم به وجود آمد هنوز حیوانات مغز بسیار پیشرفته ای نداشتند نتیجه می گیرد: «كاركرد های خواب غیر رم احتمالاً در طول تكامل تغییر پیدا كرده و شاید در آغاز وظیفه حفظ و صرفه جویی در مصرف انرژی را بر عهده داشت. تا آنكه در انسان به صورت تسهیل كننده بازیابی كاركرد های عالی مغز درآمد.»

• درك خواب رم

هدف از خواب غیررم (NREM) به احتمال زیاد استراحت و بازیابی مغز است خب پس از خواب رم و رویا چه؟ این زمینه در پژوهش ها پیرامون خواب بسیار وسیع تر و پرمحتوا تر است. دكتر كلودیو استامپی رئیس «مركز پژوهش های خواب و هوشیاری» در «انستیتو پژوهش زمان- زیستی» در بوستون می گوید: «به نظر می رسد اگر از خواب رم محروم شویم یادگیری و تحكیم حافظه دستخوش آسیب می شود. ما نیاز داریم آنچه را كه در طول دوره قبلی بیداری رخ داده مجدداً فرآوری كنیم تا آن اطلاعاتی را كه مفیدند ذخیره نماییم.»مسلماً مطالعات دیگری هم وجود دارند كه بیانگر وجود پیوند محكمی بین خواب رم، یادگیری و حافظه هستند. انسان ها و حیوانات هر دو پس از یادگیری یك مهارت جدید افزایشی در خواب رم نشان می دهند. اگر مانع خواب رم در آنها شویم، یادگیری و به خاطر آوردن مهارت مزبور برایشان دشوارتر خواهد بود. آزمایش ها بر روی انسان ها نشان داده اند كه خواب رم باید ظرف ۲۴ ساعت پس از تجربه یادگیری رخ دهد، تا بتوانند آن را به خاطر آورند. هورن با این نقطه نظر مخالف است. وی می گوید: «داروهای ضدافسردگی سه حلقه ای كه به بیمارانی كه از افسردگی رنج می برند داده می شود كاملاً خواب رم را از بین می برند و تا زمانی كه مصرف دارو ادامه دارد وضع چنین است. با این حال بیماران با وجود محروم بودن از خواب رم به مدت چندین ماه هیچ نشانه ای از اختلال حافظه از خود بروز نمی دهند.» او همچنین خاطرنشان می كند كه دلفین ها خواب رم كمی دارند یا اصلاً ندارند با این حال آموزندگان درخشانی هستند. هورن در عوض نظریه تكاملی را كه نخستین بار توسط پژوهشگر پیشتاز در امر خواب میشل ژووه مطرح شد، می پذیرد. ژووه بر این باور است كه فعالیت شدید در طول خواب رم برای رشد و تكامل سلول ها و شبكه های عصبی بدن در اوایل زندگی ضروری است. مثلاً جنین انسان را در نظر بگیرید. در طول ماه های طولانی و تاریك زندگی در داخل رحم محرك های خارجی اندكی برای فعال كردن مغزی كه در حال رشد و تكامل است وجود دارند؛ از این رو ژووه این فرضیه را مطرح می كند كه مغز خود محرك های خویش را به شكل خواب رم و رویا ها فراهم ساخته و به این ترتیب به رشد و تكامل خویش كمك می كند.این نظریه با این واقعیت نیز كاملاً سازگار است كه مغز هایی كه كمتر تكامل یافته اند بیشتر از مغز تكامل یافته افراد بزرگسال در خواب رم به سر می برند در ماه آخر زندگی جنین در رم، وی روزانه ۱۰ ساعت را در خواب رم به سر می برد لیكن، فرضیه مذكور نمی تواند توضیح دهد كه چرا بزرگسلان كه مغزشان كاملاً تكامل یافته، ۲۵ درصد از زمان خواب را در این حالت می گذرانند.

خلاصه آن كه كاركرد خواب رم هنوز در پرده ابهام قرار دارد. امید است كه با پیشرفت تكنیك های اسكن مغز آن نواحی از مغز كه در این دو نوع خواب نقش دارند، بیشتر شناخته و درك شوند. با این حال احتمالاً این پرسش پاسخ سرراستی نخواهد داشت. به گفته هورن: «تاكنون ۱۰۰ نوع ماده شیمیایی در ناحیه مغز، كه به نحوی به موضوع خواب مربوط می شوند كشف شده اند و بسیاری نیز در راهند لذا آنچه كه مسلم است هیچ مركز واحدی برای خواب وجود ندارد.»خواب احتمالاً كاركرد پیچیده ای است كه از آثار محرومیت از آن بر روح و تن نیز این موضوع كاملاً آشكار است. یك چیز مسلم است و آن اینكه هرگز بدون خواب نخواهیم بود. بسیار غیرمحتمل است كه در آینده دارویی یا تكنیكی كشف شود كه بتوانیم به كمك آنها بیدار بمانیم و در عین حال سالم باشیم.

• هنگامی كه رویا به كابوس تبدیل می شود

آسیب زدن به خود و كسان مورد علاقه خود در حین خواب به نظر هولناك می رسد ولی می تواند در طول انواع رم و غیررم خواب هر دوم اتفاق بیفتد.یك شب در سال ۱۹۸۷ یك مرد كانادایی به نام كنت پاركس از رختخوابش بلند شد سوار اتومبیل اش شد و ۲۲ كیلومتر از منزلش در تورنتو به منزل پدر و مادرزنش كه كاملاً در خواب به سر می بردند رانندگی كرد. پاركس وارد خانه شد و با خشونت تمام مادرزنش را كشت اما دادگاه او را به دلیل آن كه در تمام طول حادثه در خواب بود تبرئه كرد. پاركس در خواب راه می رفت، پدیده ای كه در طول خواب غیررم كه امواج آهسته ای دارد اتفاق می افتد. گاه گاهی در خواب راه رفتن در كودكی بسیار شایع است و در این سن و سال نمی توان آن را مشكلی تلقی كرد لیكن اگر این وضعیت تا دوران بزرگسالی ادامه یافت می تواند نشانه ای دال بر وجود نوعی بیماری روانی باشد همچنین به نظر می رسد این عارضه در خانواده ها باقی می ماند و از والدین به فرزندان به ارث می رسد. لیكن باید گفت خشونت در طول راه رفتن در خواب بسیار نادر است. بیشتر موارد نیازی به درمان ندارند.خشونت در اختلالی به نام «اختلال رفتاری خواب رم» بسیار شایع است. این بیماری كه تنها اخیراً (۱۹۸۷) كشف شد، حاصل شل و بی حركت نشدن عضلات در خواب رم است. این بدان معنا است كه قربانیان این اختلال از لحاظ فیزیكی مانعی در پیش روی خویش برای عملی كردن رویا هایشان- كه بیشتر ماهیتی خشونت آمیز و آ زارد هنده دارند _ ندارند. یك مورد را آموزگار ۵۷ ساله بازنشسته ای تعریف می كند كه در خواب به خیال حفاظت از خانواده اش در برابر انسان ها و مار های مهاجم همسرش را زیر ضربات مشت و لگد می گرفت. این اختلال بیشتر مردان سالخورده را گرفتار می كند، ولی می توان با دارویی به نام كلونازپام آن را درمان كرد. راه رفتن در خواب می تواند به قدر كافی خطرناك باشد ولی اختلالات خواب بسیار نگران كننده تری هم وجود دارند.

Focus, Nov.۲۰۰۴