فرهنگ و جغرافیای اسرارآمیز كرمان

جهانگردان حرفه ای از دیر باز ایران را به لحاظ طبیعت رنگارنگ, اقوام گوناگون و فرهنگ و تمدن پر رمزو رازش, سرزمین تضادها شناخته اند این ویژگی ها نه فقط در مجموعه سرزمین ایران كه گاه حتی در یك بخش خاص آن هم دیده می شود كرمان از جمله این بخشهاست

جهانگردان حرفه ای از دیر باز ایران را به لحاظ طبیعت رنگارنگ، اقوام گوناگون و فرهنگ و تمدن پر رمزو رازش، سرزمین تضادها شناخته اند. این ویژگی ها نه فقط در مجموعه سرزمین ایران كه گاه حتی در یك بخش خاص آن هم دیده می شود. كرمان از جمله این بخشهاست. تنوع آب و هوایی، فرهنگ و هنر صبور و جذاب، با مردمی سختكوش، شكیبا و میهمان نواز، كرمان را در میان استان های مختلف ایران متمایز كرده است.

این گزارش به كرمان اختصاص دارد؛ با نگاهی كوتاه به فرهنگ و جغرافیای اسرارآمیز، معماری چشم نواز بناهای تاریخی، فهرست جاهای دیدنی و ...

جغرافیایی اسرار آمیز كه گرمسیر را در آغوش سرد سیر می نشاند، فرهنگی كم مانند كه انگشتان دست بافندگانش آن را به سان قالی، ترمه و شال های ظریف نمایان می سازد، در كنار یادگارهای شگفتی چون ارگ بم و مسجد جامع، مجموعه و آمیزه ای از كرمان می سازد كه هر ساله هزاران مسافر داخلی و خارجی را به خود می كشاند. كرمان در بخش های مختلف، آب و هوایی متفاوت دارد، یعنی در همان زمانی كه ناحیه ای از كرمان «سردترین» است، در ناحیه ای دیگر، گرما بیداد می كند!

به همین جهت است كه شهرهای كرمان به دوبخش گرمسیر و سردسیر تقسیم می شوند و همین تفاوت آب و هوایی است كه سبب می شود در این شهر، هم خرما بروید و هم لیمو. به پشتوانه چنین طبیعتی، دامداری نیز همیشه آنقدر رونق داشته است كه مواد اولیه مناسب را برای هنرنمایی مردمانش در ایجاد نقش های حیرت انگیزی كه كرمانیان برای قالی های پر آوازه خود طرح می كنند، دم دست و فراهم بسازد.

اما فقط قالی كرمان نیست كه پرآوازه است، آثار تاریخی آن نیز شهرت دارد و پاره ای از بناهای باستانی آن از جمله ارگ بم (البته پیش از وقوع زلزله) زمانی در سراسر جهان بی نظیر بود. این همه ویژگی و امتیاز در یك دیار، چگونه می گنجد؟ اما این همه، تمام آن گنجینه نیست، چرا كه برترین و بزرگ ترین امتیاز كرمان، مردمان آنند. زنان و مردان صبور، قانع، سختكوش و میهمان نواز كه قرن هاست با دشواری های طبیعی و تاریخی دیار خود، كنار آمده اند و به آبادانی سرزمین خویش مشغول اند.

● چهره شهر

فرودگاه كرمان چندان بزرگ نیست. مسافر كه از هواپیما پیاده می شود با چند گامی به سالن تحویل بار می رسد. با آن كه ظرفیت سالن به تازگی دو برابر شده، اما هنوز پاسخگوی نیاز شهر رو به پیشرفت كرمان نیست. از این جا برای رسیدن به شهر باید بلواری را طی كرد كه تا نخستین میدان ورودی شهر ۱۲ كیلومتر فاصله دارد. خوشبختانه هنوز همگی باغ های پسته ای كه در اطراف بلوار وجود داشت، از بین نرفته و تبدیل به مناطق مسكونی نشده است.

با این حال طی ۲۰ سال گذشته، در بیشتر زمین های اطراف شهر ساختمان روییده و باغ ها و روستاها را بلعیده است. در گشت و گذاری در شهر، نخستین نقطه ای كه مسافر را به خویش می خواند، «راسته بازار» است. این بازار ۳ كیلومتر طول دارد و در زمان های مختلف ساخته شده است. آن بخشی كه در دوره صفویه و قاجاریه ساخته شده، طاق های ضربی و گنبدهای متعددی دارد و بر بالای هرگنبد، نورگیری هست كه فضای نیمه تاریك بازار را روشن می كند. بازار گنجعلی خان و بازار وكیل از این دست است و بازار سراج ها و چند نقطه دیگر، به نظر می رسد چند صد سال قدیمی تر باشند.

در راستای بازار، دروازه های مختلفی وجود دارد كه مسافر را به كاروانسراهای قدیمی راهنمایی می كند؛ حیاط های چهار ضلعی سنگفرش كه در وسط، باغچه و درختی دارد و در اطراف، حجره هایی كه تجارتخانه است و یادآور دادو ستد دوران های پیشین.

در راسته بازار دو حمام معروف و قدیمی وجود دارد كه هر یك در نوع خود، زیبایی شگفت انگیزی دارند: حمام گنجعلی خان كه به موزه مردم شناسی بدل شده و در آن با مجسمه هایی، شیوه استحمام مردم در گذشته نشان داده شده و دیگری حمام وكیل است كه با چندین پله به زیر زمین می رود و اكنون به قهوه خانه سنتی زیبایی بدل شده است.

پس از طی بازار سرپوشیده، از در كوچكی می توان وارد مسجد جامع شد. این مسجد از مساجد مهم و معروفی كه می گویند در زمان عمربن عبدالعزیز بنا نهاده شده است. اما چون از این مسجد و همچنین از گنبد جبلیه و گنبد مشتاقیه و پاره ای آثار كهن كرمان، در این گزارش به طور جداگانه سخن گفته ایم، از اینجا یك راست وارد محله زردشتیان می شویم كه از میدان مشتاقیه یا محله «زرسیف» می توان به آنجا رفت.

كرمان یكی از نادر شهرهای ایران است كه ایرانیان باستان توانسته اند در آن چندان امنیت و آسایش داشته باشند كه آئین های خود را محفوظ نگه دارند. در این محله ها، بیشتر كوچه ها سنگفرش است و دیوار ها بلند و دروازه ها در قلب یك سردر بزرگ تعبیه شده است. خانه ها هم چندان وسیع است كه گاهی در هر كوچه فقط یك دروازه دیده می شود. در محله قدیمی زردشتیان كه می گویند در زمان نادرشاه خراب شده است، ۳ زیارتگاه وجود دارد به نام های پیر غیب، پیرمراد و پیر سبزپوشان.

محله كهن دیگری كه نمی توان از آن یاد نكرد، محله «خواجه خضر» است كه به چهل تنان نیز شهرت دارد. می گویند مسجد خواجه خضر را تركان خاتون، زوجه «اتابك سعدبن ابی بكر» بنانهاده است، بدین ترتیب، قدمت آن به قرن هفتم باز می گردد.

می گویند در آنجا چهل خانه بوده كه مردم چله می نشستند. چهل روز ریاضت می كشیدند تا «خضر» بر آنها ظاهر شود و حاجاتشان را برآورد. این محله ها، بخش هایی از بافت قدیمی كرمان است. كرمان تازه وجوان هم در جای خود دیدنی است. بزرگ ترین خیابان كرمان كه فرودگاه را به جنگل قائم می پیوندد، ۲۴ كیلومتر طول دارد. این خیابان، بعد از راسته بازار، مهم ترین محل كسب و كار و داد و ستد مردم كرمان است. در مقاطع مختلف این خیابان، خیابان هایی به سمت شمال و جنوب منشعب می شوند و بافت اصلی شهر را پدید می آورند. كوچه های كرمان كه در اطراف این خیابان ها قرار دارند، بسیار دیدنی و جالب اند؛ معابری باریك بادیوارهای بلند و اغلب كاهگلی و پیچ درپیچ كه از بیشتر آنها حتی یك اتومبیل هم نمی تواند عبور كند!

● ارمغان كرمان به معماری جهان

به حتم بخشی از ارمغان های ایران به معماری جهان، در استان تاریخی كرمان پدید آمده است. این آثار كه از ارگ ویران شده بم تا مساجد عصر صفوی امتداد می یابد، حتی درخور آن است كه كتاب هایی در مورد آنها نگاشته شود. در این جا كه فرصت كوتاه است، به اشاره ای درباره تعدادی از آنها بسنده می كنیم و در یك یا دو مورد شرح مفصل تری خواهیم داشت.

▪ مسجد جامع كرمان

مسجد جامع كرمان، یكی از مفاخر فرهنگ و تمدن ایران به شمار می رود. در این مكان مقدس، هنر معماری دست به دست عشق و ایمان داده و یاد بودی پر ارزش بر جای گذارده كه نشان از عظمت اندیشه و خلاقیت این دیار دارد؛ خلاقیتی كه با شكیبایی و صبر، كاشی ها را یك به یك بر هم چیده تا گنبدی سترگ، مناره هایی سر به آسمان كشیده و شبستان هایی بی نظیر پدید آورد. این مسجد به سال ۷۵۰ هـ . ق ساخته شد.

بنای آن را به امیر مبارزالدین محمد مظفری، سرسلسله آل مظفر نسبت می دهند. بنابر تاریخی كه برسنگی در داخل مسجد منقوش است، محلی كه مسجد در آن بناشده، ابتدا در بیرون شهر كرمان جای داشت، اما به مرور كه شهر گسترده شد، مسجد در داخل شهر قرار گرفت. مسجد جامع با سردر عالی، كاشی كاری معرق و كتیبه تاریخی، یكی از بناهای پر ارزش كرمان است. بر سنگ های مرمرین محراب آن آیات قرآن كریم با خطی بی نهایت خوش و زیبا نقش بسته و كاشی های معرق در گوشه و كنار آن دیده می شود.

▪ گنبد جبلیه

بنای این گنبد در دامنه كوه قلعه دختر، در شمار یكی از زیباترین آثار هنر معماری ایران جای دارد. تاریخ بنای آن را به دوره سلجوقی نسبت می دهند، اما از معماری آن چنین برمی آید كه آتشكده ای مربوط به دوره ساسانی بوده است. ساختمان گنبد، هشت ضلعی است و حدود ۲۰ متر ارتفاع دارد و دور اضلاع آن طاق نماهای متعدد و تودرتو ساخته شده كه از قطر دیواره ها كاسته است. در هر سوی این ساختمان، ۸ درگاه به پهنای دو متر دیده می شود كه برای استحكام و پیشگیری از ویرانی، با سنگ مسدودشان كرده و فقط یكی را باز گذاشته اند. در ساختمان این بنا، پاره سنگ هایی در اندازه های گوناگون به كار رفته كه با ملات سفت و سختی بر هم چیده شده و گفته می شود كه گچ و گل آن را با شیر شتر آمیخته اند! در منابع تاریخی، نام این گنبد به اسامی جبلیه، جبال سنگ، گنبد گبری و معبد سنگی آمده است.

▪ گنبد مشتاقیه

بنای این گنبد كه مزار مشتاق علی شاه در آن جای دارد، در زمان قاجاریه ساخته شده و در مشرق مسجد جامع واقع است. بنای مشتاقیه از دو گنبد كاشی كاری و یك گنبد ساده تشكیل شده و به همین دلیل به «سه گنبد» هم مشهور است. (گنبد مشتاقیه، گنبد كوثر علی شاه و گنبد شیخ اسماعیل). گنبد مشتاقیه كاشی و ساقه بلندی دارد و تزئینات داخلی آن در خور توجه است. مقبره مشتاق علی شاه در سمت شمال بنا واقع است و روبه روی آن حیاطی است كه حوضی در میان دارد. در این گنبد، منبر نفیسی از زمان های پیش برجامانده است. در سال های اخیر، نسبت به تكمیل كاشی كاری، تعمیر و بازسازی نمای این بنا، اقداماتی انجام شده است.

▪ خانقاه و آرامگاه شاه نعمت الله ولی

شاه نعمت الله ملقب به نورالدین، از عارفان بنام ایران است. سال وفات او را ۸۳۴ هـ . ق ذكر كرده اند و آرامگاهش در ماهان، در ۴۲كیلومتری كرمان قراردارد.

براساس شرح كتیبه معرق سردر ساختمان اصلی آرامگاه، این بنا به دستور یكی از مریدان وی به نام احمدشاه ركنی به سال ۸۴ هـ. ق بنا شده و در زمان شاه عباس اول صفوی، محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار ملحقاتی بدان افزوده اند. ساختمان آرامگاه شامل سردر، گلدسته ها، صحن اتابكی، صحن وكیل الملكی، رواق شاه عباسی، چله خانه و صحن است و باغی بسیار زیبا دارد. شرح كاملی از این آرامگاه و باغ ماهان را در ادامه این گزارش می خوانیم.

▪ حمام گنجعلی خان

این حمام را كه هزار مترمربع مساحت دارد، گنجعلی خان، حاكم كرمان در زمان صفویه بنا كرد. كاشی كاری ها، نقاشی ها، گچ بری ها، مقرنس كاری ها و تزئینات بسیار ظریف، آن را در شمار اثری بسیار بدیع جای داده است. حمام از دو بخش رختكن و گرمخانه تشكیل شده و دو سنگ مرمر بزرگ، در نورگیری گرمخانه تأثیر بسیار داشته است. این حمام كه بعدها با تغییرات بسیار به موزه مردم شناسی بدل شده، در بازاركرمان واقع است.

▪ قلعه دختر كرمان

قلعه دختر یكی از آثار معروف تاریخی شهر كرمان است كه در شمال شرقی و در داخل محدوده شهر كرمان قرار دارد. بنای آن را به هفتواد یابلاش اشكانی نسبت می دهند. البته افسانه ها و اعتقادات مردم با پژوهش تاریخی در باب وجه نامگذاری این اثر، مغایرت چندانی ندارد. بنابر افسانه ها و داستان های محلی، گویند دختری بر این قلعه فرمانروایی داشته كه با دردست داشتن طلسمی آن را ناگشودنی ساخته بود.

اما پژوهش های تاریخی برآن است كه نام دختر برای پاره ای قلاع درگوشه و كنار كشور بدان دلیل بوده كه آن قلاع استوار و ناگشودنی و بكر بوده اند. قدمت این قلعه به دوران ساسانی می رسد و بازمانده معبدآناهیتا (الهه ناهید، نگهبان آب ها، زنان، گیاهان و باروی) است. ساختمان های این قلعه روی هم به دو قسمت مجزا تقسیم می شود: قسمتی كه بر فراز قله نسبتاً مرتفع جنوب شرقی قرار دارد و به طور كامل به علت وضع طبیعی آن از قلعه مجزا است و قسمت دوم بر تپه كوتاه تری قراردارد. در زمان سلجوقیان نیز، قلعه دختر پناهگاه كرمانیان محسوب می شده است.

▪ سایر آثار تاریخی

از دیگر بناهای تاریخی استان كرمان، باغ شاهزاده در چند كیلومتری ماهان است كه در زمان قاجار بنا شده. در خیابان اصلی این باغ كه با شیبی تند از جلوی ساختمان تا در ورودی آن كشیده شده، حوضچه هایی ساخته اند كه آب از آنها مانند آبشاری فرو می ریزد. همچنین می توان از مجموعه وكیل، شامل بازار، حمام، مسجد و كاروانسرا نام برد كه به سال ۱۲۷۵ هـ . ق بنا شده و حمام آن اكنون یك چایخانه سنتی است. مقبره خواجه اتابك از آثار دوره سلجوقیان، میل نادری ـ بنایی آجری به بلندی ۵۵ متر كه به امر نادرشاه برای راهنمایی كاروان حامیان ناحیه بم و فهرج ساخته شده ـ و ارگ بم كه قدمت آن به حدود دو هزار و ۵۰۰ سال پیش می رسد و تا نزدیك به دو قرن پیش مسكونی بوده است، ازجمله بناهای تاریخی این استان اند كه درباره ارگ بم جداگانه سخن خواهیم گفت.

---