آسیب شناسی انفاق

هر عمل صالح و شایسته ای که از طرف انسان صورت می گیرد شرایط, آداب و رسوم, امتیازات و آسیب هایی دارد

هر عمل صالح و شایسته ای که از طرف انسان صورت می گیرد شرایط، آداب و رسوم، امتیازات و آسیب هایی دارد. برای انجام بهینه و شایسته این اعمال ضمن شناخت امتیازات و آثار و نتایج آن در جامعه لازم است که آسیب ها و نتایج نامطلوب آن نیز شناخته شود. برخی از این آسیب‌ها در جامعه و بعضی دیگر در خود فرد و اخلاقیات وی نتایج سوء دارد. دستگیری از مستمندان و کمک به تهیدستان همچون هر کار نیک دیگر در هنگام عمل و پس از آن، پیوسته در معرض آفت‌ها و آسیب هایی است که از ارزش آن می کاهد یا به کلی آن را بی‌ارزش می سازد. این آسیب ها در اخلاقیات و شخصیت فرد ممکن است اثرنا‌مطلوب داشته باشد. از این رو شایسته است، پاره ای از آسیب های انفاق بیان شود:‏

ریا: اولین اثر نامطلوبی است که ممکن است در برخی از اعمال صالح و کارهای نیک دیده شود بخصوص اعمالی که در ملاء عام و معرض دید مردم انجام می شود. بی تردید ریا و خودنمایی، موجب نابودی آثار معنوی کارهای نیک و از جمله انفاق است. قرآن کریم در این رابطه در سوره بقره آیه ۲۶۴

می‌فرماید: ای اهل ایمان، صدقه های خود را با منت و آزار باطل نسازید، به سان کسی که مالش برای نمایاندن به مردم انفاق می کند و به خدا و روز قیامت ایمان ندارد. در این آیه ویژگی ریاکاران عدم ایمان به خدا و روز قیامت بیان شده است، چرا که کسی که به خدای یگانه و معاد و روز حسابرسی به اعمال انسان ها ایمان داشته باشد، مطمئناً با خدمت به مردم و بخشش قسمتی از اموال و دارایی خود در راه خدا، اعتقاد راسخ و خالصانه خود را نشان خواهد داد. قرآن در ادامه آیه، انفاق های ریاکارانه و آمیخته با منت و آزار را به قطعه سنگ محکمی تشبیه می کند که روی آن را با قشر نازکی از خاک پوشانده و آن گاه بذرهای مستعدی را در این خاک افشانده باشند؛ سپس با بارش بارانی تند و سنگین، خاک ها پراکنده و سنگ سخت غیر قابل نفوذ با قیافه خشونت بار خود آشکار شود. این تشبیه گویایی است برای آنها که ظاهری آراسته و درونی آلوده دارند.

چه این افراد ریاکار، باطن خشن و بی ثمر خود را با چهره ای از خیر خواهی و نیکوکاری می پوشانند، اما حوادث زندگی بزودی پرده را کنار زده، باطن آنها را آشکار می سازد. در واقع کسی که به خاطر ریاکاری اموال خود به مردم را ببخشد، دارایی خود را تلف نموده و هیچ ثواب و پاداشی را دریافت نخواهد کرد و در گذر زمان نیت آنها در نزد مردم آشکار خواهد شد. به فرموده رسول خدا (ص) آن که عملی را برای خدا انجام ندهد، نباید انتظار پاداشی از او داشته باشد، بلکه مزد خود را از کسی بخواهد که برای او کار کرده است. ‏

منت و آزار: منت نهادن و آزار رساندن به خاطر اعمال و کارهای نیکی که در حق مردم انجام می دهیم باعث می شود تا از اجر معنوی و پاداش اعمال صالح ما کاسته شود. از آسیب های مهمی که انفاق را به کلی بی ارزش می‌سازد، آزار دادن و نیز منت نهادن بر گیرنده انفاق است. قرآن کریم می‌فرماید: "صدقه های خویش را با منت و آزار باطل نسازید." و در جایی دیگر پاداش اخروی و امنیت معنوی را از آن انفاقگرانی می داند که از هر گونه منت و آزاری پرهیز کنند: آنان که اموال خویش را در راه خدا انفاق می‌کنند و در پی آن، منت و آزاری روا نمی دارند، پاداش آنان نزد پروردگارشان است و هیچ گونه ترس و اندوهی به آنان راه ندارد.‏

واژه منت از من گرفته شده و در اصل به دو معنا آمده است: یکی قطع و دیگری نعمت بخشی و احسان، از این رو هر نعمت ارزشمند و گرانبهایی را منت گویند. منت به معنای دوم دو گونه است. گاه جنبه عملی دارد، به این معنا که کسی در عمل، نعمت بزرگی به دیگری می دهد که زیبا و ارزنده است، چنان که قرآن کریم از برخی نعمت های بزرگ الهی به منت تعبیر کرده است و گاه کسی با سخنان خود کار کوچکی را بزرگ جلوه

می دهد و به رخ افرادی می کشد که کاری است بسیار زشت و ناپسند و باعث نابودی عمل نیک می شود؛ در آیه مورد بحث منت به همین معناست، چه اینکه انسان با منت نهادن بر فقرا، شخصیت آنان را در هم می شکند و در حقیقت چیزی به آنها نمی‌دهد، بلکه سرمایه ای معنوی در هم می شکند. ‏

بزرگ نمایی: بزرگ نمایی و فزون انگاری یک عمل نیک، رذیلتی اخلاقی است که از ارزش عمل نیک می کاهد. قرآن کریم آن را نهی می کند و در سوره مدثر آیه ۶ می فرماید: "به هنگام انفاق منت مگذار و آن را بزرگ مشمار." این شرط نیز برای بزرگداشت و حفظ کرامت اسانی مستمندان است، چنان که امام کاظم (ع) با اشاره به آن می فرمایند: "کار نیک کامل نمی شود جز با سه چیز: کوچک شمردن، پوشاندن و تعجیل در آن. پس هر کس کار نیک خود نسبت به برادر مومنش را کوچک انگارد، وی را بزرگ داشته است." مولای متقیان نیز در بیان سیمای پارسایان می فرماید: "آنان کار بزرگ را فراوان نمی پندارند و در برابر نعمت های بی شمار الهی و مسئولیت های سنگین خود، آن را ناچیز می شمارند."

‏نافرمانی: قرآن کریم یکی از علل عدم پذیرش انفاق از سوی منافقان را، فسق آنان بر شمرده و در سوره توبه آیه ۵۳ فرموده است: "قل أنفقوا طوعاً أو کرها لن یتقبّل منکم انّکم کنتم قوماً فاسقین". ای پیامبر بگو شما چه از روی میل و اختیار انفاق کنید و چه از روی اجبار هرگز از شما پذیرفته نخواهد شد، زیرا شما گروهی فاسق هستید. چه اینکه دینداری مجموعه ای به هم پیوسته است و حتی برخی آلودگی ها مانع پذیرش اعمال نیک دیگر نیز

می‌شود. نافرمانی از دستورات خداوند و انجام زیاد گناه باعث نابودی اعمال نیک می گردد، چرا که انباشت گناه در طولانی مدت باعث سنگدلی و نابودی ایمان فرد می گردد.

‏اکراه و اجبار: اراده و اختیار، گوهر ارزشمند انسان است و دستیابی او به کمال، تنها با انتخاب خود او میسر می شود، چرا که اجبار وی بر نیکی ها، هرگز کمالات روحی وی را شکوفا نمی کند و به فعلیت نمی رساند. از این رو، ایمان از روی اجبار، بی فایده و اعمال شایسته بدون میل باطنی مردود است.

قرآن کریم، انفاق از روی اکراه و ناخرسندی را از علائم منافقین می‌شمرد و آن را در کنار کفر درونی و بی میلی به عبادت، از عوامل رد بخشش‌های آنان می داند: "و ما منعهم أن تقبل منهم نفقاتهم الّا أنّهم کفروا بالله و برسوله و لایأتون الصّلاه الّا و هم کسالی و لا ینفقون الّا و هم کارهون". و چیزی مانع قبولی انفاقات آنان نشد، جز آنکه به خدا و پیامبرش کافر شدند و نماز را برپا نمی‌دارند مگر از روی کسالت و انفاق نمی کنند جز با کراهت. بنابراین، توصیه می شود در کنار فرهنگ سازی برای انفاق و گسترش روحیه دستگیری از بینوایان که بی تردید یک ارزش برای برنامه ریزان و حاکمان اسلامی است، از فراهم کردن زمینه های الزام و اجبار و فرهنگ تشریفات و اخذ به حیا به شدت پرهیز شود که نه برکت دارد و نه ماندگار است و خود رذیلتی اخلاقی را در دامن جامعه اسلامی می‌پروراند. ارزش واقعی اعمال انسان زمانی مشخص می‌شود که با اختیار و از روی میل انجام شود.‏

رضا احمدی راد

منابع:

انفاق در قرآن، جواد ایروانی، مجموعه مقالات همایش قرآن و اقتصاد، تهران، ۱۳۸۵

العروه الوثقی، محمود کاظم طباطبایی، نشرموسسه اسماعیلیان، قم، ۱۳۷۰‏