نان آوری خانواده با دست های خالی

نگاهی به نقش زنان در گسترش صنایع دستی

روزگاری نه‌چندان دور صنایع‌دستی به چشم کارهای تفننی و سرگرم‌کننده مورد توجه قرار می‌گرفتند و زنانی که توانایی ساخت و تولید آن را داشتند زنان هنرمند و با ذوقی محسوب می‌شدند، اما دیگر روزگاری که مشارکت زنان در تولید و کسب درآمد بیشتر از جنبه تفنن و یا فعالیت‌های جانبی ‌مطرح بود، گذشته است.

با افزایش هزینه زندگی و نیاز به نیروی کار جدید همه روزه شاهد رشد روزافزون تلاش زنان در عرصه‌های مختلف هستیم و عرصه صنایع‌دستی نیز از این قاعده مستثنی نیست.

صنایع‌دستی درکشور ما حضور پررنگی دارد اما به آن جایگاهی که باید داشته باشد،نرسیده است. آن هم در حالی که یکی از عوامل موثر در توسعه گردشگری و گردشگری پایدار، بحث صنایع‌دستی است و علاوه بر آن، دارای ارزش‌های هنری و ظرفیت‌های ویژه صادراتی است.

صنایع‌دستی به دلیل نیاز نداشتن به سرمایه‌گذاری زیاد، بیشترین حجم اشتغال را به خود اختصاص داده است. نقش زنان در توسعه، ترویج و حفظ صنایع‌دستی ستودنی است، ولی متاسفانه جایگاه زنان در توسعه و ترویج صنایع‌دستی به خوبی‌ لحاظ نشده است.

از این رو است که سازمان میراث و گردشگری اهمیت دادن به آموزش زنان روستایی و عشایری، تغییر جایگاه زنان در حوزه صنایع‌دستی، شکل‌گیری تشکل‌های غیردولتی، جذب فارغ‌التحصیلان رشته‌های مرتبط با حوزه صنایع‌دستی وگردشگری را از برنامه‌های ویژه خود قرار داده است.

● قالیبافان

در کشور ما، به دلیل فراوانی برخی منابع مواد اولیه، طولانی بودن پیشینه تولید صنایع‌دستی، تنوع رشته‏های صنایع دست‏ساز و استقبال کشورهای دیگر از مصنوعات دستی ایرانی، صنایع‌دستی توانسته عاملی موثر برای جذب افراد و زمینه‏ساز اشتغال برای آنان باشد و طبق آمار موجود در حال حاضر بیش از ۶ میلیون نفر در نقاط مختلف کشور به تهیه و تولید انواع فرآورده‏های دست‏ساز اشتغال دارند. در روستاهای کشور، صنایع‌دستی به خصوص در ایام زمستان و روزهایی که فعالیت‌های کشاورزی کمتر می‏شود، رواج فراوانی دارد. از این میان یکی از مهم‌ترین صنایع‌دستی و سنتی ایران که جایگاه مهم اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و تاریخی دارد، قالیبافی است که در بسیاری از نواحی ایران، کارگاه‌های کوچک در فضاهای روستایی مستقر شده و روستاییان و به خصوص زنان به بافت قالی مشغولند. زنان روستایی برای کمک به معیشت زندگی، در کنار فعالیت‌های اقتصادی دیگر مانند دامداری و کشاورزی در منازل خود به بافت و تولید قالی می‏پردازند.

بنابراین می‏توان به نقش قاطع و تعیین‌کننده زنان در صنایع‌دستی و روستایی و اصولاً فعالیت‌های اقتصادی اشاره داشت.

طبق گزارش مرکز توسعه صادرات ایران، ۸۰ درصد از کل قالیبافان ایران را زنان تشکیل داده که این رقم در بعضی روستاها حتی به ۹۷ درصد نیز رسیده است. بدین‌ترتیب نقش اساسی زنان در صادرات صنایع‌دستی و خصوصا فرش و ارزش افزوده کار آنان و رهایی کشور از اقتصاد تک محصولی، از جایگاه ویژه‏ای برخوردار است که نیازمند توجه و تعمق بیشتر و وضع قوانین حمایتی زنان است. البته باید توجه داشت که همراهی زنان با مردان در فعالیت‌های اقتصادی - اجتماعی مختلف برخلاف بسیاری از کشورهای جهان در ایران تاریخی درخشان دارد و ادیان باستانی ایران و دین مبین اسلام نیز همواره بر جایگاه والای زنان و اهمیت نقش آنان در جامعه تاکید دارد.

براساس متون سنگ نوشته‌های تاریخی، زنان ایرانی در دوره هخامنشیان در تمام امور همچون مردان فعال بودند و حتی در مشاغل مدیریتی، اداره کشور و فرماندهی جنگ حضور داشتند.

با ورود اسلام به ایران نه‌تنها جایگاه زن ایرانی خدشه دار نشد، بلکه الگوهای مناسب دیگری معرفی شدند که نام و آوازه خدمات حضرت خدیجه(س) همسر پیامبر اکرم(ص) به عنوان یک زن ثروتمند و تاجر بزرگ عرب، حضرت فاطمه فرزند پیامبر اکرم(س) و حضرت زینب(س) با فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی گسترده خود برهمگان آشنا است.

با توجه به تعالیم اسلام و فرهنگ رایج، اکنون هیچ گونه محدودیتی برای اشتغال و جذب نیروی زنان در بخش‌های مختلف وجود ندارد. اما با وجود این شرایط زندگی برخی زنان مانند داشتن فرزند کوچک مانع حضور آنها در فعالیت‌های اقتصادی در سطح جامعه می‌شود و از سوی دیگر بازار کار موجود پاسخگوی نیاز همه زنان نیست، به همین خاطر برای استفاده از تمامی نیروهای مستعد جامعه می‌توان از روش‌های مختلف استفاده کرد که ایجاد کارگاه‌های خانگی، محلی و روستایی برای تولید صنایع‌دستی یکی از آنهاست. جذب زنان خانه‌دار به مشارکت در تولید صنایع‌دستی ضمن ایجاد اشتغال مولد در جامعه، کسب درآمد و افزایش توان مالی خانوارها را در پی خواهد داشت. همچنین با برنامه‌ریزی دقیق برای برگزاری دوره‌های ‌آموزشی و افزایش توانایی زنان، می‌توان کیفیت کالاهای تولیدی آنان را تا سطح آثار هنری ارتقا داد.

● بازارچه‌های صنایع‌دستی

مصنوعات دستی نقاط مختلف کشور می‌تواند سفیر و یا برگه معرفی فرهنگ نقاط مختلف ایران برای گردشگران داخلی و خارجی باشد و انگیزه دیدار از مراکز تولید این نوع صنایع‌دستی را بالا ببرد. تولیدکنندگان با افزایش مهارت و به کارگیری خلاقیت‌های جدید ارزش افزوده بیشتری ایجاد می‌کنند و مصنوعات دستی ساخته شده توسط افراد با تجربه به آثار هنری شناسنامه‌دار تبدیل می‌شود که بیشتر در نمایشگاه‌های هنری داخلی و خارجی عرضه می‌شود و متقاضیان این نوع صنایع‌دستی نیز آماده‌اند تا هزینه‌های بسیار بالایی را برای خرید آن صرف کنند.

با تشویق تولید صنایع‌دستی در خانه‌ها، محله‌ها و روستاهای کشور،توانمندی زن خانه‌دار ایرانی در اوقات فراغت برای انجام کارهای مولد به کار می‌رود و عوارض ناشی از بیکاری مقطعی از جمله تبدیل زن به عنصر مصرف‌کننده از میان برداشته می‌شود و از رواج افسردگی و ناراحتی‌های روحی و مشکلات جسمی رایج در کشور که گریبانگیر بسیاری از زنان خانه‌دار است جلوگیری خواهد شد.

● روحیه مشارکت‌پذیری

از سوی دیگر ترویج مراکز‌ آموزش و تولید صنایع‌دستی گسترش روحیه مشارکت‌پذیری را میان زنان ایرانی موجب خواهد شد که در صورت هدایت منطقی و برنامه‌ریزی شده می‌تواند به همکاری جمعی و رشد مشارکت زنان جامعه در فعالیت‌های اجتماعی منجر شود.

تاسیس غرفه‌های فروش صنایع‌دستی تولیدی افراد خیر برای کمک به گروه‌های مستمند و نیازمند و برگزاری نمایشگاه‌های مختلف در سطح محلی، ملی و بین‌المللی از دیگر اقدامات رایج در میان این زنان هنرمند است.

با توسعه فعالیت‌های فرهنگ‌سازی، استفاده از امکانات مردمی و به‌ویژه ظرفیت اماکن دینی و فرهنگی می‌توان از قابلیت‌های این بخش بیش از گذشته بهره گرفت.

استفاده از امکانات دینی و فرهنگی از جمله فضای مساجد و فرهنگسراها برای‌ آموزش و تولید صنایع‌دستی به‌ویژه هنرهایی چون تذهیب، قلمکاری، کاشیکاری، سوخته‌کاری و... که ریشه در مذهب دارد، ادای دینی است که متولیان این اماکن به عهده دارند. با استفاده از این امکانات می‌توان ضمن کشف استعداها، تربیت و معرفی آنها به جامعه،آثار ماندگارتری تولید کرد و از نابودی این نوع صنایع که تاریخ گذشته ما را به حال پیوند زده و فرهنگ امروز را به فردا منتقل خواهد کرد، جلوگیری کرد.

● خیریه‌ها

با توجه به کاربرد صنایع‌دستی در ساماندهی به فعالیت‌های خیریه، موسسات مرتبط با این امور نیز می‌توانند در تامین محل مناسب برای ‌آموزش و تولید صنایع‌دستی اقدام کنند و درصورت فرهنگ‌سازی مناسب، بسیاری از خیرین و موسسات اقتصادی به‌ویژه صندوق‌های قرض‌الحسنه نیز در جذب و هدایت سرمایه‌های مردمی برای حمایت از این نوع صنایع فعال خواهند شد.

فروشگاه‌های صنایع‌دستی کمیته امداد امام خمینی(ره) که با سابقه چندین ساله نمونه موفقی است که با تمامی مشکلات و نبود نظام توانمند حمایت‌گر در بعد مادی و معنوی، اکنون به مراکز اصلی فروش محصولات تولید شده از سوی هنرمندان تبدیل شده است.

برخی کارشناسان با تاکید بر اهمیت صنایع‌دستی و دستاوردهای مستقیم و غیر مستقیم (اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی) توسعه آن، حمایت همگانی در بعد دولتی و مردمی از این صنایع را ضروری می‌دانند. در این میان مطرح شدن نیازها از سوی تشکل‌های غیر دولتی به‌ویژه تشکل‌های زنان، احزاب و گروه‌های سیاسی و حمایت همه جانبه از هنرمندان و پیشکسوتان صنایع‌دستی می‌تواند کارساز باشد.

اکنون وقت آن رسیده است که یکبار دیگر به اشیای دور و برمان نگاه کنیم. وقتی به خرید می‌رویم چقدر در پی اجناس لوکس خارجی هستیم و چقدر به اشیای سنتی و صنایع‌دستی کشور خودمان علاقه نشان می‌دهیم.شاید برای تنوع هم که شده خوب باشد کمی سلیقه‌مان را تغییر دهیم و با آوردن اشیای سنتی به خانه رنگ و بوی خانه‌مان را عوض کنیم. اما نه تنها خرید صنایع‌دستی کافی نیست بهتر است شروع کنیم کاری یاد بگیریم و هم زندگی خود را متحول کنیم و هم حضور موثری در صحنه اقتصاد داشته باشیم.

مهناز جعفری